Zabezpieczenie roszczeń i dowodów | Co do zasady

Jak można wzmocnić swoją pozycję w procesie?

W przypadku sporów sądowych czas często odgrywa kluczową rolę. Przygotowanie pozwu bywa czasochłonne i zastosowanie dostępnych środków prawnych, takich jak zarządzenia tymczasowe, pozwala zyskać cenny czas, a ponadto zabezpieczyć roszczenie. Zawsze, kiedy jest to uzasadnione okolicznościami sprawy, doradzamy naszym klientom zastosowanie środków, dzięki którym będą mogli wzmocnić swoją pozycję w procesie.

Polskie prawo zna dwa główne rodzaje tzw. zarządzeń tymczasowych, a mianowicie zabezpieczenie roszczeń i zabezpieczenie dowodów.

Kto i kiedy może żądać zabezpieczenia roszczenia?

Prawo polskie daje wierzycielowi możliwość złożenia wniosku o udzielenie zabezpieczenia roszczenia. Zabezpieczenie takie jest udzielane w formie postanowienia sądu i uniemożliwia dłużnikowi rozporządzenie majątkiem, które mogłoby wywrzeć niekorzystne skutki dla wierzyciela i dochodzonych przez niego roszczeń.

W każdej sprawie cywilnej, podlegającej rozpoznaniu przez sąd powszechny lub sąd polubowny, można żądać udzielenia zabezpieczenia. Sąd może udzielić zabezpieczenia zarówno przed wszczęciem postępowania, jak i w jego toku. Co do zasady udzielenia zabezpieczenia można żądać jedynie przed uzyskaniem tytułu wykonawczego (czyli np. wyroku sądowego z nadaną klauzulą wykonalności). Jeśli w danej sprawie został już wydany na rzecz uprawnionego tytuł wykonawczy, to udzielenie zabezpieczenia roszczenia jest możliwe tylko w przypadku, gdy ma ono na celu zabezpieczenie roszczenia o świadczenie, którego termin spełnienia jeszcze nie nastąpił.

Udzielenia zabezpieczenia może żądać każda strona lub uczestnik postępowania pod warunkiem, że uprawdopodobni roszczenie oraz interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia.

Uprawdopodobnienie jest pojęciem prawnym charakterystycznym dla polskiego postępowania. Oznacza ono, że nie muszą być zachowane wymagania dotyczące postępowania dowodowego. We wniosku o zabezpieczenie roszczenia istnienie tego roszczenia nie musi być udowodnione, a jedynie uprawdopodobnione. Środki służące uprawdopodobnieniu mogą więc być znacznie mniej sformalizowane, np. sąd może oprzeć się na samym oświadczeniu strony. Nie trzeba przedstawiać wszystkich dokumentów potwierdzających istnienie roszczenia. Ponadto, skoro przepisy wymagają jedynie uprawdopodobnienia roszczenia, sąd nie przeprowadza żadnych dowodów osobowych (tj. przesłuchania świadków lub stron). W praktyce jednak wniosek o udzielenie zabezpieczenia roszczenia składany jest zazwyczaj wraz z pozwem i dlatego zawiera wszystkie dowody potrzebne do udowodnienia roszczenia, a nie tylko do jego uprawdopodobnienia.

Natomiast interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia istnieje wtedy, gdy brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia lub w inny sposób uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania w sprawie. Np. istnieje ryzyko, że dłużnik pozbędzie się swojego majątku albo go ukryje i wyegzekwowanie korzystnego dla wierzyciela wyroku będzie utrudnione lub niemożliwe.

W przypadku udzielania zabezpieczenia przed wszczęciem postępowania w sprawie sąd wyznacza termin, w którym pismo wszczynające postępowanie (najczęściej pozew, ale w postępowaniach nieprocesowych też np. wniosek) powinno być wniesione pod rygorem upadku zabezpieczenia. Termin ten nie może przekraczać dwóch tygodni i jest to termin najczęściej wyznaczany przez sądy.

Właściwy do udzielenia zabezpieczenia jest ten sąd, do którego właściwości należy rozpoznanie sprawy w pierwszej instancji. Wnioski o udzielenie zabezpieczenia zgłoszone w toku postępowania rozpoznaje sąd tej instancji, w której postępowanie obecnie się toczy. Wyjątkiem są sprawy toczące się przed Sądem Najwyższym, w których o zabezpieczeniu orzeka sąd pierwszej instancji.

Co powinien zawierać wniosek o zabezpieczenie roszczenia?

Wniosek powinien zawierać:

• wskazanie sposobu zabezpieczenia, a w sprawach o roszczenie pieniężne także wskazanie sumy zabezpieczenia; jeżeli więc w drodze zabezpieczenia ma zostać ustanowiona hipoteka na nieruchomości, należy wskazać nieruchomość oraz numer księgi wieczystej, jeżeli natomiast wniosek dotyczy ruchomości lub praw, muszą być one dokładnie określone;
• uprawdopodobnienie okoliczności uzasadniających wniosek.

Jeżeli wniosek o udzielenie zabezpieczenia złożono przed wszczęciem postępowania, należy nadto zwięźle przedstawić przedmiot sprawy.

Wskazana suma zabezpieczenia nie może być wyższa od dochodzonego roszczenia liczonego wraz z odsetkami do dnia wydania postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia oraz z kosztami wykonania zabezpieczenia. Suma ta może obejmować także przewidywane koszty postępowania.

W jakim terminie sąd rozpoznaje wniosek o zabezpieczenie roszczenia?

Wniosek o udzielenie zabezpieczenia, co do zasady, podlega rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym bezzwłocznie, nie później jednak niż w terminie tygodnia od dnia jego wpływu do sądu. Jednakże termin ten jest dla sądu jedynie terminem instrukcyjnym i niezachowanie go przez sąd nie pociąga za sobą żadnych konsekwencji.

Jeśli przepis przewiduje rozpatrzenie wniosku na rozprawie, należy ją wyznaczyć tak, aby rozprawa mogła odbyć się w terminie miesięcznym od dnia wpływu wniosku.

Czym kieruje się sąd, rozpoznając wniosek?

Przy wyborze sposobu zabezpieczenia sąd uwzględnia interesy obu stron postępowania w takiej mierze, aby uprawnionemu zapewnić należytą ochronę prawną, a obowiązanego nie obciążać ponad potrzebę. Zabezpieczenie nie może też, co do zasady, zmierzać do zaspokojenia roszczenia.

Sąd rozpoznaje wniosek o udzielenie zabezpieczenia w jego granicach (tj. nie orzeka o zabezpieczeniu ponad zakres, który wskazał wnioskodawca we wniosku), biorąc za podstawę orzeczenia materiał zebrany w sprawie (który może być zróżnicowany w zależności od etapu postępowania i od tego, czy zabezpieczenia udziela się przed wniesieniem czy po wniesieniu pozwu). Sąd może także uzależnić wykonanie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia od złożenia przez uprawnionego (żądającego zabezpieczenia) kaucji w odpowiedniej wysokości na zabezpieczenie roszczeń obowiązanego powstałych w wyniku wykonania postanowienia o zabezpieczeniu.

Czy można zmienić lub uchylić postanowienie dotyczące zabezpieczenia?

Kiedy przyczyna udzielenia zabezpieczenia odpadnie lub się zmieni, obowiązany może w każdym czasie żądać uchylenia lub zmiany prawomocnego postanowienia, którym udzielono zabezpieczenia.

Zabezpieczenie natomiast upada automatycznie (z mocy samego prawa), jeżeli obowiązany złoży na rachunek depozytowy sądu sumę zabezpieczenia – wskazaną przez uprawnionego we wniosku o udzielenie zabezpieczenia.

W innych przypadkach to sąd decyduje, czy rzeczywiście zmieniły się podstawy dla udzielonego zabezpieczenia i czy w związku z tym należy je uchylić albo zmodyfikować. Postanowienie dotyczące uchylenia lub ograniczenia zabezpieczenia może zapaść tylko po przeprowadzeniu rozprawy (zatem i wierzyciel może przedstawić na niej swoje argumenty).

Wniesienie zażalenia na takie postanowienie, tj. uchylające lub zmieniające postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia, wstrzymuje wykonanie tego postanowienia. Oznacza to, że aż do momentu rozstrzygnięcia zażalenia zabezpieczenie będzie funkcjonowało w pierwotnym zakresie.

W jakim trybie wykonuje się postanowienie o zabezpieczeniu?

Jeżeli postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia podlega wykonaniu w drodze egzekucji, do wykonania tego postanowienia stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu egzekucyjnym, z tym że sąd nadaje postanowieniu o udzieleniu zabezpieczenia klauzulę wykonalności z urzędu (bez dodatkowego wniosku strony). Wyjątkiem jest sytuacja, w której wykonanie zabezpieczenia zostało uzależnione od złożenia przez uprawnionego kaucji na zabezpieczenie roszczeń obowiązanego, które powstaną w wyniku wykonania postanowienia o zabezpieczeniu – w takim przypadku klauzula wykonalności jest nadawana po złożeniu kaucji.

Kto wykonuje zabezpieczenie i ponosi koszty postępowania zabezpieczającego?

Jeżeli postanowienie o udzieleniu zabezpieczenia podlega wykonaniu w drodze egzekucji (zatem przez komornika), do wykonania tego postanowienia stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu egzekucyjnym, z tym że sąd nadaje postanowieniu o udzieleniu zabezpieczenia klauzulę wykonalności z urzędu (bez dodatkowego wniosku strony). Wyjątkiem jest sytuacja, w której wykonanie zabezpieczenia zostało uzależnione od złożenia przez uprawnionego kaucji na zabezpieczenie roszczeń obowiązanego, które powstaną w wyniku wykonania postanowienia o zabezpieczeniu – w takim przypadku klauzula wykonalności jest nadawana po złożeniu kaucji.

O kosztach postępowania zabezpieczającego sąd rozstrzyga w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie, natomiast o kosztach postępowania zabezpieczającego powstałych później (np. w trakcie postępowania przed sądem drugiej instancji) rozstrzyga, na zgłoszony wniosek strony, ten sąd, który udzielił zabezpieczenia.

Koszty postępowania zabezpieczającego zależą od wartości udzielonego zabezpieczenia roszczenia.

Na etapie wykonania postanowienia koszty te ponosi strona wnioskująca.

Czy można zabezpieczyć roszczenie dochodzone za granicą?

Polskie sądy udzielają zabezpieczenia roszczeń w postępowaniach toczących się przed sądami zagranicznymi na zasadach wskazanych w rozporządzeniu Rady (WE) Nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych.

Zabezpieczenie dowodów

Dowód można zabezpieczyć przed wszczęciem postępowania (na wniosek) lub w toku postępowania (również przez sąd z urzędu), gdy zachodzi obawa, że przeprowadzenie tego dowodu stanie się później niewykonalne lub zbyt utrudnione, albo gdy z innych przyczyn zachodzi potrzeba stwierdzenia istniejącego w danej chwili stanu rzeczy.

Co do zasady wniosek o zabezpieczenie dowodów składa się w sądzie właściwym do rozpoznania danej sprawy. Jednakże w wypadkach niecierpiących zwłoki lub gdy postępowanie w sprawie nie zostało jeszcze wszczęte, wniosek powinien być złożony w sądzie rejonowym, w którego okręgu dowód ma być przeprowadzony.

Wniosek powinien wskazywać przyczyny uzasadniające potrzebę zabezpieczenia dowodu. Co do zasady sąd wyznacza posiedzenie, na którym dowód ma być przeprowadzony, oraz wzywa na nie wszystkie zainteresowane strony. Jednakże w wypadkach niecierpiących zwłoki możliwe jest zabezpieczenie dowodu bez wzywania strony przeciwnej.

Czy zabezpieczyć dowód można również dla postępowań zagranicznych?

Możliwe jest również zabezpieczenie dowodów na potrzeby postępowań zagranicznych na zasadach uregulowanych w rozporządzeniu Rady (WE) Nr 1206/2001 w sprawie współpracy między sądami Państw Członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych. Rozporządzenie to przewiduje możliwość zwrócenia się z wnioskiem w celu uzyskania dowodu, który jest przeznaczony do wykorzystania w toczącym się lub przyszłym postępowaniu.

Na podstawie rozporządzenia możliwe jest skorzystanie z dowodów i zasad, które nie są znane polskiemu systemowi prawnemu.

Sąd wezwany wykonuje wniosek zgodnie z prawem obowiązującym w jego państwie członkowskim. Sąd wzywający może jednak zwrócić się o wykonanie wniosku zgodnie ze szczególną procedurą przewidzianą przez prawo jego państwa członkowskiego. W takiej sytuacji sąd wezwany zastosuje się do wskazanych wymagań.

Zgodnie z rozporządzeniem istnieją dwie podstawy do odmowy zastosowania obcej procedury przez sąd wezwany. Odmowa może mieć miejsce w sytuacji, gdy procedura taka jest niezgodna z prawem państwa członkowskiego sądu wezwanego. Drugi przypadek związany jest z wystąpieniem innych poważnych trudności praktycznych.

Zgodnie z artykułem 1137 Kodeksu postępowania cywilnego sąd polski może zabezpieczyć znajdujący się w Polsce dowód, jeżeli jest to potrzebne dla dochodzenia roszczenia za granicą. Wniosek o zabezpieczenie dowodu składa się w sądzie rejonowym, w którego okręgu dowód ma być przeprowadzony. O terminie wyznaczonym do przeprowadzenia dowodu zawiadamia się wnioskodawcę, chyba że zachodzi wypadek niecierpiący zwłoki.