Wszczęcie postępowania | Co do zasady

Jak długo trwa postępowanie?

Trudno jest wskazać ramy czasowe dla postępowań prowadzonych w Polsce. Długość postępowania zależy bowiem od zawiłości danej sprawy, liczby złożonych wniosków dowodowych (przedłożonych dokumentów, wskazanych świadków) oraz liczby rozpraw.

Do tej pory przed wyznaczeniem terminu pierwszej rozprawy przez sąd strony wymieniały pisma procesowe. Strona pozwana składała odpowiedź na wniesiony pozew, powód ustosunkowywał się do odpowiedzi itd. Dalsza wymiana pism procesowych zależała od potrzeby lub od decyzji sądu. W sprawach wszczętych po 3 maja 2012 roku na początkowym etapie postępowania obowiązkowa jest wymiana tylko jednej tury pism – powód składa pozew, pozwany odpowiedź na pozew. Wymianę dalszych pism zarządza sąd, a pisma procesowe składane bez wyraźnego upoważnienia sądu będą stronom zwracane (chyba że zawierają wyłącznie wnioski o przeprowadzenie dowodów). Po wymianie pism procesowych sąd co do zasady prowadzi już tylko postępowanie dowodowe. Dalsza wymiana pism procesowych oraz wskazywanie nowych faktów i zgłaszanie nowych dowodów przez strony jest obecnie ograniczone. Decyzją sądu kolejne pisma lub oceny dowodów są bowiem uznawane za spóźnione (przed nowelizacją wymiana pism w postępowaniu zwykłym mogła trwać praktycznie bez końca, a sąd mógł dopuszczać wszelkie nowe dowody złożone przez strony na każdym etapie postępowania, choć także w postępowaniu zwykłym sąd mógł wcześniej zobowiązać strony do złożenia wszelkich dowodów w określonym terminie i nie uwzględniać dowodów przywoływanych później).

Postępowanie dowodowe sąd prowadzi na rozprawie. Rozprawy są wyznaczane najczęściej w odstępach jedno- lub dwumiesięcznych, ale zdarza się także, że np. dwa terminy rozpraw są wyznaczane dzień po dniu. Jeżeli zgłoszona została duża liczba świadków i wymaga to przeprowadzenia większej liczby rozpraw, czas trwania postępowania automatycznie ulega wydłużeniu. W mniej skomplikowanych sprawach, w których nie są zgłaszane żadne zastrzeżenia i nie ma potrzeby sporządzania opinii uzupełniającej, przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego trwa zwykle od trzech do czterech miesięcy. W sprawach zawiłych natomiast przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego może trwać nawet rok lub dłużej.

Czas trwania postępowania zależy również w dużej mierze od rodzaju postępowania. Jednym z najbardziej czasochłonnych czynników wpływających na wydłużenie postępowania jest proces doręczania stronom przez sąd pism procesowych i innej korespondencji, szczególnie w sytuacji, gdy jedną ze stron jest podmiot zagraniczny. We wszystkich postępowaniach (z wyjątkiem spraw, w których wszystkie strony reprezentują profesjonalni pełnomocnicy, którzy są zobowiązani doręczać pisma procesowe między sobą), pisma procesowe składane są do sądu wraz z odpisami dla pozostałych uczestników, które następnie są doręczane adresatom przez sąd. Często sąd nie podejmuje żadnych działań, dopóki nie otrzyma potwierdzenia doręczenia danego pisma.

Ponadto, zgodnie z polskim prawem, strony, świadkowie oraz biegli powinni otrzymać wezwanie do stawienia się w sądzie na rozprawie z co najmniej tygodniowym wyprzedzeniem. Odstępstwa od tej zasady są możliwe tylko w wyjątkowych sytuacjach i występują bardzo rzadko.

Czas trwania postępowania zależy również od regionu Polski, a nawet od samego sądu, który daną sprawę rozpatruje (sądy w Warszawie pracują najwolniej ze względu na liczbę rozpatrywanych spraw).

Kiedy sprawę rozpozna polski sąd?

Zgodnie z ogólnymi zasadami obowiązującymi w prawie polskim konkretne sprawy należą do jurysdykcji krajowej sądów polskich w następujących przypadkach:

• jeżeli strona pozwana zwykle przebywa, zamieszkuje lub ma siedzibę w Polsce;
• gdy zobowiązanie wynikające z czynności prawnej (np. zawartej umowy) zostało wykonane, ma być wykonane lub miało być wykonane w Polsce;
• gdy zobowiązanie niewynikające z czynności prawnej (tylko np. z czynu niedozwolonego) powstało w Polsce;
• jeżeli sprawa dotyczy działalności znajdującego się w Polsce zakładu lub oddziału pozwanego;
• jeżeli sprawa dotyczy roszczenia o prawo majątkowe, a pozwany posiada majątek w Polsce lub przysługują mu w Polsce prawa majątkowe o znacznej wartości w stosunku do wartości przedmiotu sporu;
• gdy sam przedmiot sporu znajduje się w Polsce;
• gdy sprawa dotyczy spadku po osobie, która w chwili śmierci miała miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w Polsce.

Należy jednak wskazać, że przepisy Kodeksu postępowania cywilnego stosuje się, o ile umowy międzynarodowe, których stroną jest Polska, nie stanowią inaczej. Umowy międzynarodowe zawsze mają bowiem pierwszeństwo przed ustawowymi regulacjami wewnętrznymi. Przykładowo aktami prawnymi mającymi pierwszeństwo przed prawem wewnętrznym są rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (dot. jurysdykcji sądowej w ramach Unii Europejskiej) oraz Konwencja o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, sporządzona w Lugano 16 września 1988 r.

Sprawy o prawa rzeczowe i posiadanie nieruchomości położonej w Polsce, a także sprawy dotyczące używania takich nieruchomości (czyli sprawy dotyczące najmu, dzierżawy itp., jednakże z pewnymi wyłączeniami) zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego należą do wyłącznej jurysdykcji sądów polskich, bez względu na narodowość strony pozwanej. Jurysdykcja wyłączna nie może być w żaden sposób modyfikowana przez strony.

Zgodnie z przepisami prawa polskiego sąd właściwy do rozpoznania sprawy nie może odmówić jej rozpoznania na tej podstawie, że sąd innego państwa jest obiektywnie bardziej odpowiedni do jej rozpoznania; tym samym w Polsce nie obowiązuje tzw. doktryna forum non conveniens.

Powyższa regulacja wynika głównie z zasady pewności prawa. Doktryna forum non conveniens może być przyczyną powstawania negatywnych konfliktów jurysdykcyjnych (w sytuacji, gdy wszystkie sądy, do których zwracają się strony, uznają, że nie są właściwe do załatwienia sprawy, w związku z czym sprawa nie będzie rozpoznawana) i nie gwarantuje stronom, że sąd właściwy do rozpoznania sprawy rzeczywiście ją rozpatrzy.

Brak jurysdykcji krajowej stanowi przyczynę nieważności postępowania.

Sąd zbada zarzut braku jurysdykcji na wniosek strony, jednakże zgodnie z przepisami sądy są zobligowane do badania swej jurysdykcji z urzędu na każdym etapie postępowania. Z tego względu zarzut braku jurysdykcji może być uwzględniony przez sąd na każdym etapie postępowania, a zasada prekluzji dowodowej (także w sprawach wszczętych po 3 maja 2012 roku, prowadzonych z uwzględnieniem nowych zasad postępowania procesowego) nie ma w tym przypadku zastosowania.

Jeżeli sąd uzna zarzut braku jurysdykcji za uzasadniony lub sam stwierdzi brak swej jurysdykcji, wtedy odrzuca pozew i wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania. Na postanowienie przysługuje zażalenie na zasadach ogólnych wskazanych w Kodeksie postępowania cywilnego.

Należy przy tym wskazać, że jurysdykcja krajowa istniejąca w chwili wszczęcia postępowania trwa nadal, choćby jej podstawy odpadły w toku sprawy (perpetuatio fori).

Co więcej, także gdy w momencie rozpoczynania postępowania brak było podstaw dla jurysdykcji sądu polskiego, ale jej podstawy powstały w toku postępowania, sąd nie może uznać się za niewłaściwy.

Czy strony mogą dokonać wyboru prawa lub sądu?

Zgodnie z prawem polskim strony mogą zadecydować o poddaniu łączącego je stosunku prawnego określonemu prawu, a także mogą dokonać wyboru jurysdykcji sądów określonego państwa lub nawet konkretnego sądu.

Do wyboru jurysdykcji zastosowanie mają przepisy rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. Oznacza to, że jeżeli strony, z których przynajmniej jedna ma miejsce zamieszkania lub siedzibę na terytorium państwa członkowskiego, uzgodniły, że sąd lub sądy państwa członkowskiego powinny rozstrzygać spór już wynikły albo spór przyszły mogący wyniknąć z określonego stosunku prawnego, to sąd lub sądy tego państwa członkowskiego mają jurysdykcję, która jest co do zasady jurysdykcją wyłączną. Strony mające miejsce zamieszkania lub siedzibę poza Unią także mogą zawrzeć taką samą umowę. Wówczas sądy innych państw członkowskich nie mogą orzekać w danej sprawie, chyba że uzgodniony przez strony sąd lub sądy prawomocnie stwierdziły brak swej jurysdykcji.

Poza zakresem zastosowania przepisów rozporządzenia nr 44/2001 zastosowanie mają przepisy Kodeksu postępowania cywilnego. Strony oznaczonego stosunku prawnego mogą umawiać się na piśmie o poddanie wynikłych lub mogących wyniknąć z niego spraw majątkowych jurysdykcji sądów polskich. Ponadto w zakresie zobowiązań z umów podmioty prowadzące działalność gospodarczą mogą umówić się na piśmie o wyłączenie jurysdykcji sądów polskich na rzecz sądów państwa obcego, jeżeli zmiana taka jest skuteczna według prawa tego państwa. Nie dotyczy to spraw należących do wyłącznej jurysdykcji sądów polskich (np. spraw dotyczących nieruchomości położonych w Polsce).

Czy przed wszczęciem postępowania trzeba podjąć jakieś działania?

Aby wszcząć postępowanie zwykłe, wystarczy wnieść do sądu właściwie opłacony pozew. Nie wymaga się podjęcia uprzednio żadnych dodatkowych czynności.

Czy złożenie pozwu jest jedynym sposobem wszczęcia postępowania?

Alternatywnym sposobem wszczęcia postępowania jest złożenie do sądu wniosku o zawezwanie do próby ugodowej.

Procedura ta pozwala stronom zawrzeć ugodę przed sądem przed wszczęciem postępowania, przy czym koszty postępowania są niewspółmiernie niższe niż w przypadku wytoczenia powództwa. Ugoda może być zawarta także w toku postępowania już po złożeniu pozwu. Jednakże w takiej sytuacji powodowi zostanie zwrócona jedynie połowa opłaty od pozwu, która co do zasady wynosi 5% wartości przedmiotu sporu. Tymczasem opłata od wniosku o zawezwanie do próby ugodowej jest stała i wynosi 40 PLN. W obu przypadkach zawarcie ugody przed sądem odnosi taki sam skutek prawny. Złożenie wniosku o zawezwanie do próby ugodowej jest zatem wskazane w sytuacjach, w których istnieje duże prawdopodobieństwo, że strony dojdą do porozumienia. Wniosek o zawezwanie do próby ugodowej jest również często stosowanym środkiem przerwania biegu przedawnienia.

Jak wskazać sąd właściwy do rozpoznania sprawy?

Pozew powinien być złożony w sądzie właściwym do rozpoznania danej sprawy. Pozew skierowany do niewłaściwego sądu zostanie przekazany z urzędu do sądu właściwego bez żadnych negatywnych skutków dla powoda. Należy jednak zauważyć, że na etapie składania apelacji taki błąd może mieć poważne konsekwencje procesowe, włącznie z odrzuceniem apelacji.

Właściwość sądu zależy od dwóch głównych czynników. Z jednej strony rozpoznanie sprawy przez sąd rejonowy lub okręgowy zależy od wartości przedmiotu sporu, ewentualnie wynika z przepisów szczególnych (patrz Sądownictwo w Polsce). Z drugiej zaś strony istnieje terytorialny podział właściwości sądów (okręgi sądowe).

Kodeks postępowania cywilnego ustanawia ogólną zasadę, zgodnie z którą właściwość sądu zależy od miejsca zamieszkania (w przypadku osoby fizycznej) lub siedziby (w przypadku osoby prawnej) pozwanego. Miejsce zamieszkania osoby fizycznej to miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu. Siedzibą osoby prawnej jest natomiast miejscowość, w której ma siedzibę jej organ zarządzający. Od wskazanej ogólnej zasady ustawa przewiduje jednak szereg wyjątków.

Jeżeli bowiem pozwany nie ma miejsca zamieszkania w Polsce, ogólną właściwość sądu oznacza się według miejsca jego pobytu w Polsce, a jeżeli miejsce pobytu nie jest znane lub nie leży w Polsce, właściwość sądu określa się według jego ostatniego miejsca zamieszkania w Polsce.

W przypadku roszczeń o własność lub inne prawa rzeczowe na nieruchomości oraz w przypadku roszczeń ze stosunku członkostwa w spółce, stowarzyszeniu lub spółdzielni przepisy Kodeksu postępowania cywilnego przewidują wyłączną właściwość sądu miejsca położenia nieruchomości albo miejsca siedziby spółki, spółdzielni lub stowarzyszenia.

Ponadto w kilku przypadkach Kodeks postępowania cywilnego przewiduje tzw. właściwość przemienną sądu, która pozwala powodowi wybrać pomiędzy właściwością ogólną, wynikającą z miejsca zamieszkania lub siedziby pozwanego, a inną właściwością wskazaną w przepisie.

Przykładowo powództwo o roszczenie majątkowe przeciwko przedsiębiorcy można wytoczyć przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład główny lub oddział, jeżeli roszczenie, którego pozew dotyczy, pozostaje w związku z działalnością tego zakładu lub oddziału. Powództwo o zawarcie umowy, ustalenie jej treści, o zmianę umowy oraz o ustalenie istnienia umowy, jej wykonanie, rozwiązanie lub unieważnienie, jak również o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy wytoczyć można przed sąd miejsca jej wykonania. W sprawach o roszczenia z czynów niedozwolonych powództwo można wytoczyć przed sąd, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Jeżeli roszczenie dotyczy stosunku najmu lub dzierżawy nieruchomości, właściwość przemienną sądu wskazuje położenie tej nieruchomości. Kolejny wyjątek dotyczy powództw przeciwko zobowiązanym z czeku lub z weksla. Wyznacznikiem właściwości sądu jest wówczas miejsce płatności czeku lub weksla.