Likwidacja oddziałów przedsiębiorców zagranicznych – projektowane zmiany w przepisach | Co do zasady

Zgodnie z projektowanymi zmianami procedura dobrowolnej likwidacji oddziałów przedsiębiorców zagranicznych stanie się zarówno prostsza, jak i zgodna z prawem unijnym. W efekcie po kilku latach niejasności i sporów w tym zakresie wrócimy do stanowiska zaprezentowanego przez Sąd Najwyższy w 2007 r.

Dotychczasowa niezgodność przepisów krajowych z prawem unijnym

Treść art. 92 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, który określa zasady likwidacji oddziałów przedsiębiorców zagranicznych, do 2012 r. brzmiała następująco: „Do likwidacji oddziału stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu spółek handlowych o likwidacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością”.

W związku z pojawiającymi się wątpliwościami, czy przepis ten należy stosować również w przypadku dobrowolnej likwidacji oddziału przedsiębiorcy zagranicznego, 9 maja 2007 r. Sąd Najwyższy wydał postanowienie (II CSK 25/07, OSNC Nr 5/2008), w którym powołał się na sprzeczność w tym zakresie polskiego prawa z prawem unijnym. Sąd wskazał, że z art. 10 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej w zw. z art. 49 TFUE „płynie obowiązek traktowania oddziału niemieckiej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie gorzej niż takiej samej jednostki organizacyjnej spółki polskiej”. Ponadto SN wskazał, że „skoro Kodeks spółek handlowych nie normuje procedur likwidacyjnych oddziału spółki z o.o., to jego powołanie, czy likwidacja pozostaje w gestii tej osoby prawnej. […] Wykładnia art. 92 ustawy pozostawała więc w sprzeczności z zasadą niedyskryminacji wnioskodawcy jako podmiotu zagranicznego. Z tego już względu należało podzielić, w zasadzie jednolicie prezentowany przez doktrynę pogląd, że unormowanie to nie obejmuje dobrowolnej likwidacji oddziału przez zagraniczną spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością mającą siedzibę na obszarze Unii Europejskiej bądź na terenie Europejskiego Obszaru Gospodarczego”. Wyrok miał uzasadnienie prawne i praktyczne.

Zabezpieczenie interesów wierzycieli jako główny cel procesu likwidacji spółki z o.o.

Przepisy dotyczące likwidacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w szczególności te nakładające na spółkę obowiązek wezwania wierzycieli spółki do zgłaszania roszczeń wobec spółki, zabraniające podziału majątku spółki przed upływem sześciu miesięcy od dnia ogłoszenia likwidacji oraz nakazujące składanie do depozytu sądowego środków na zabezpieczenie znanych wierzycieli, którzy nie zgłosili w terminie swych roszczeń, mają na celu zabezpieczenie interesu wierzycieli spółki. Wspólnik spółki nie odpowiada bowiem za zobowiązania spółki, w związku z czym przed jej wykreśleniem z Krajowego Rejestru Sądowego powinna ona spłacić swoje zobowiązania wobec osób trzecich, ewentualnie zdeponować środki na ich zabezpieczenie w przyszłości.

Czy uproszczona likwidacja oddziału narusza interesy wierzycieli?

W przypadku oddziału przedsiębiorcy zagranicznego sytuacja jest zgoła odmienna. Po zakończeniu działalności przedsiębiorcy zagranicznego z siedzibą w UE przez oddział w Polsce bez przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego tego oddziału nie zostaną naruszone prawa potencjalnych wierzycieli z uwagi na to, że wszystkie roszczenia powstałe w toku działalności przedsiębiorcy zagranicznego przez oddział w Polsce są roszczeniami wobec przedsiębiorcy zagranicznego. Wszystkie takie roszczenia pozostaną więc skuteczne wobec przedsiębiorcy zagranicznego nawet po wykreśleniu oddziału z Krajowego Rejestru Sądowego. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym we wskazanym powyżej postanowieniu zlikwidowanie oddziału nie ma bezpośredniego wpływu na wierzytelności osób trzecich. Oddział, choć jest ośrodkiem wyodrębnionym przestrzennie oraz organizacyjnie, wyposażonym z reguły w majątek i posiadającym własne kierownictwo, a także księgowość, może dokonywać tylko takich czynności, które należą do przedmiotu działalności jednostki macierzystej, znajduje się pod zwierzchnim kierownictwem ośrodka głównego, a przede wszystkim nie posiada odrębnej od przedsiębiorcy podmiotowości prawnej w sferze prawa cywilnego. Dłużnikiem przed likwidacją, jak i po tym zdarzeniu pozostaje spółka i taka zmiana nie wpływa na zakres jej odpowiedzialności.

Zmiana przepisów w 2012 r. pogłębia niezgodność z przepisami unijnymi

Na przekór wyraźnemu stwierdzeniu Sądu Najwyższego, znajdującemu poparcie w przepisach Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, polski ustawodawca postanowił w 2012 r. pójść w zupełnie przeciwnym kierunku, stwierdzając w art. 92 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, że w przypadku likwidacji oddziału będącej następstwem decyzji przedsiębiorcy zagranicznego o likwidacji oddziału zastosowanie znajdą odpowiednie przepisy Kodeksu spółek handlowych o likwidacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

Nowy przepis wprowadził spore zamieszanie przy procesach likwidacji oddziałów przedsiębiorców zagranicznych. Każdorazowa próba wyrejestrowania z Krajowego Rejestru Sądowego oddziału przedsiębiorcy zagranicznego, bez przeprowadzania pełnego postępowania likwidacyjnego, wymagała od wnioskodawców powołania się na niezgodność polskiego prawa z przepisami unijnymi i nadrzędność tych ostatnich nad przepisami krajowymi. W wielu przypadkach sądy rejestrowe przychylały się do prounijnej interpretacji przepisów i dokonywały wykreślenia oddziałów bez konieczności przeprowadzania długotrwałego, kosztownego i w zasadzie bezcelowego postępowania likwidacyjnego.

Przepisy unijne jednak górą

Polski ustawodawca po ponad pięciu latach od ostatniej zmiany treści art. 92 ostatecznie postanowił zmierzyć się z istniejącym problemem niezgodności polskich przepisów z przepisami unijnymi, co znalazło swoje odzwierciedlenie w projektowanej od kilku miesięcy ustawie o zasadach uczestnictwa przedsiębiorców zagranicznych i innych osób zagranicznych w obrocie gospodarczym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Wejście w życie ustawy, której projekt trafił do Sejmu w listopadzie 2017 r., planowane jest na 1 marca 2018 r.

Zgodnie z uzasadnieniem ustawodawcy projektowana ustawa ma na celu połączenie w jednym, odrębnym akcie prawnym regulacji w zakresie przepisów dotyczących transgranicznej działalności usługowej, oddziałów i przedstawicielstw przedsiębiorców zagranicznych oraz innych zasad uczestnictwa przedsiębiorców zagranicznych i innych osób zagranicznych w obrocie gospodarczym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Kwestie te regulowane są w obecnym stanie prawnym w dwóch aktach prawnych: ustawie o swobodzie działalności gospodarczej oraz ustawie o świadczeniu usług na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej.

Zgodnie z projektem ustawy przepisy Kodeksu spółek handlowych dotyczące likwidacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością znajdą zastosowanie wyłącznie w przypadku, gdy minister właściwy do spraw gospodarki wyda w stosunku do przedsiębiorcy zagranicznego decyzję o zakazie wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę zagranicznego w ramach oddziału. W takim przypadku minister zawiadomi przedsiębiorcę zagranicznego o obowiązku wszczęcia postępowania likwidacyjnego oddziału w oznaczonym terminie, nie krótszym niż 30 dni, a odpis swojej decyzji prześle do właściwego sądu rejestrowego.

Projektowana ustawa natomiast w ogóle nie wspomina o likwidacji oddziału będącej następstwem decyzji przedsiębiorcy zagranicznego o likwidacji oddziału. Jak wynika z treści uzasadnienia do ustawy, jest to zabieg wprawdzie w ogóle w uzasadnieniu niewytłumaczony, ale jednak absolutnie przez ustawodawcę zamierzony.

Proponowane uregulowanie omawianej kwestii jest krokiem naprzód, który zakończy spór w sprawie i położy kres dowolności w prezentowaniu przez sądy rejestrowe stanowisk w tym zakresie.

Łukasz Śliwiński, radca prawny, Marta Rybacka, radca prawny, praktyka transakcji i prawa korporacyjnego kancelarii Wardyński i Wspólnicy