Klauzule change of control
Jedną z kluczowych kwestii wymagających szczególnej uwagi nabywcy (tak na etapie badania prawnego, jak i negocjacji towarzyszących uzgadnianiu treści dokumentów transakcyjnych) jest możliwość „przeniesienia” na nabywcę praw z umów.
Niejednokrotnie bowiem kontrakty handlowe (np. umowy dotyczące współpracy, kluczowe umowy dotyczące licencji technologii itp.) oraz umowy z instytucjami finansowymi (np. umowy dotyczące finansowania, umowy kredytowe, umowy leasingu itp.) stanowią konieczne do dalszego niezakłóconego funkcjonowania składniki nabywanej spółki, a tym samym kwestia możliwości skutecznego ich „nabycia” ma kluczowe znaczenie z punktu widzenia inwestora.
W przypadku transakcji nabycia praw udziałowych, ze względu na ich przedmiot, nie występuje problem zmiany stron kontraktów. Do takich transakcji nie mają zatem zastosowania ewentualne postanowienia umowne dotyczące zakazu cesji praw z umów. O ile jednak formalnie tożsamość stron kontraktu nie ulega zmianie na skutek transakcji, o tyle oczywiście zbycie przez jedną grupę kapitałową praw udziałowych w spółce zależnej na rzecz innej grupy skutkuje w praktyce zmianą kontroli nad taką spółką, co może nie być obojętne dla drugiej strony danego kontraktu.
Niejednokrotnie więc strony zamieszczają w kontraktach tzw. klauzule zmiany kontroli (change of control) regulujące kwestie wzajemnych praw i obowiązków na wypadek ewentualnego dokonania zmiany struktury właścicielskiej jednej z nich lub obydwu. Najczęściej klauzule takie zawierają postanowienia, zgodnie z którymi zmiana struktury właścicielskiej strony wymaga uzyskania zgody drugiej strony albo daje prawo do wcześniejszego zakończenia kontraktu. Klauzule tego rodzaju są regularnie umieszczane w umowach z instytucjami finansowymi, np. z bankami.
Regulacje tego rodzaju wynikają często z powiązań z większymi strukturami kapitałowymi (holdingami, grupami kapitałowymi itp.). W konsekwencji przesłanką przemawiającą za utrzymywaniem lub zerwaniem z danym podmiotem relacji handlowych jest także jego przynależność kapitałowa. Może ona bowiem stanowić dla kontrahenta dodatkową gwarancję solidności czy wypłacalności. Jednocześnie przejęcie kontroli nad kontrahentem przez konkurenta może z oczywistych względów uzasadniać wolę natychmiastowego zakończenia współpracy.
Regulacja w prawie polskim
Klauzule change of control nie zostały uregulowane w prawie polskim, choć nie ulega wątpliwości, że dopuszczalność ich stosowania można wprost wywodzić z zasady swobody umów wyrażonej w art. 3531 k.c.
Z uwagi na to, że samo pojęcie „zmiany kontroli” również nie występuje w polskim prawie, do określenia treści wzajemnych praw i obowiązków stron kluczowe znaczenie ma treść samej klauzuli.
W świetle polskiego prawa klauzula zmiany kontroli może być w szczególności rozumiana jako zobowiązanie strony do działania lub zaniechania w rozumieniu art. 353 § 2 k.c., czyli:
- poinformowania drugiej strony o planowanej lub dokonanej zmianie w zakresie jej struktury własnościowej (polegającej na przejęciu nad nią kontroli przez osobę trzecią) lub do uzyskania uprzedniej zgody drugiej strony na taką zmianę, lub
- powstrzymania się od zmian dotyczących kontroli bez zawiadomienia lub uzyskania zgody drugiej strony.
Jeżeli strony nie sformułowały w umowie zakresu znaczeniowego pojęcia zmiany kontroli, konieczne jest dokonanie wykładni tego pojęcia na podstawie art. 65 k.c. i ustalenie znaczenia, jakie strony chciały mu nadać. W tym celu można posiłkować się definicjami legalnymi odnoszącymi się do wzajemnej kontroli i dominacji między podmiotami, określonymi w polskim prawie, w tym w szczególności w Kodeksie spółek handlowych, przepisach o obrocie instrumentami finansowymi oraz w przepisach prawa konkurencji.
Treść klauzul zmiany kontroli
Aby uniknąć wątpliwości interpretacyjnych i konieczności dokonywania wykładni postanowień klauzuli, korzystnie jest doprecyzować umownie, jakie okoliczności będą uznawać za „zmianę kontroli”. W praktyce obrotu wyróżnić można kilka rodzajów klauzul zmiany kontroli.
Strony mogą ustalić, że klauzula obejmie zarówno bezpośrednią zmianę kontroli polegającą na nabyciu praw udziałowych w spółce będącej stroną umowy, jak i zmianę pośrednią, gdy przedmiotem nabycia są prawa udziałowe w spółce kontrolującej taką spółkę.
Zastrzeżenie dotyczące „zmiany kontroli” może dotyczyć zbycia praw udziałowych zarówno na rzecz podmiotu trzeciego (niebędącego dotąd udziałowcem spółki), jak i na rzecz dotychczasowego udziałowca (np. w przypadku transakcji między wspólnikami lub akcjonariuszami spółki).
Ponadto klauzule mogą zawierać postanowienia wyłączające lub ograniczające ich zastosowanie, np. stanowiąc, że za „zmianę kontroli” nie będzie uznawane zbycie praw udziałowych na rzecz określonych podmiotów lub w określonym terminie itp.
Strony mogą również ustalić, że jakkolwiek jedna ze stron nie może bez zgody drugiej strony zbyć swoich udziałów, to jednocześnie strona uprawniona nie może takiej zgody odmówić bez ważnego powodu.
Wreszcie istotą klauzuli jest określenie konsekwencji jej naruszenia. Najczęściej przewiduje się, że dokonanie „zmiany kontroli” wbrew postanowieniom umowy daje drugiej stronie prawo do rozwiązania umowy bez zachowania okresu wypowiedzenia lub z daleko idącym jego skróceniem, lub też skutkuje odpowiedzialnością strony np. z tytułu kary umownej.
Mając zatem na uwadze możliwe sankcje naruszenia klauzul zmiany kontroli, takie jak utrata wartościowych kontraktów lub konieczność wcześniejszej spłaty kredytu, w interesie nabywcy praw udziałowych leży przeprowadzenie, na etapie poprzedzającym transakcję, badania prawnego umów handlowych, których stroną jest spółka.