Zatrzymanie statku powietrznego - idealny sposób na zabezpieczenie roszczeń?
Coraz częstsze kłopoty przewoźników lotniczych sprawiają, że ich kontrahenci muszą zadbać o skuteczne zabezpieczenie, a potem wyegzekwowanie swoich roszczeń. Czy tymczasowe zatrzymanie statku powietrznego to wystarczająco skuteczny instrument?
Zgodnie art. 78 ustawy Prawo lotnicze zarządzający lotniskiem ma prawo tymczasowo zatrzymać samolot w celu zabezpieczenia roszczeń z tytułu opłat lotniskowych należnych od użytkownika statku powietrznego bądź szkód wyrządzonych przez niego na lotnisku. Instrument ten stanowi unikalną możliwość zabezpieczenia roszczeń zarządzającego jeszcze przed wkroczeniem wierzyciela na drogę postępowania cywilnego.
Ustawodawca zdecydował się na oszczędne sformułowanie przepisu. Warto zauważyć, że nie określono, w jaki sposób zatrzymanie powinno nastąpić. Paradoksalnie stanowi to siłę przyjętego rozwiązania. Przyjmuje się, że wierzyciel może skorzystać z wszelkich legalnych środków, które uniemożliwią odlot samolotu, np. nie dopuścić do jego zatankowania, a przede wszystkim doprowadzić do odmowy wydania zezwolenia na start. Użytkownik statku powietrznego, aż do momentu wszczęcia postępowania cywilnego, pozostaje bezradny wobec działań wierzyciela. W celu zwolnienia samolotu może jedynie wnieść stosowne zabezpieczenie. Dopiero po wniesieniu powództwa może żądać zniesienia zatrzymania lub polemizować z ewentualnym żądaniem wydania zarządzenia dotyczącego tymczasowego zabezpieczenia roszczeń. Zarządzający lotniskiem powinien jednak pamiętać, że na zasadach ogólnych może odpowiadać w osobnym postępowaniu za szkody wynikłe wskutek zatrzymania, które okazałoby się nieuzasadnione.
Niewątpliwym plusem tego rozwiązania jest szybkość, z jaką może nastąpić wstępne zabezpieczenie roszczeń, oraz brak zdefiniowania procedury zajęcia, a co za tym idzie – dowolność w postępowaniu wierzyciela. Dzięki skutecznemu zastosowaniu art. 78 wierzyciel może skutecznie zabezpieczyć się m.in. przed wyprowadzeniem samolotu do innej jurysdykcji, co mogłoby utrudnić odzyskanie wierzytelności. Niestety, sposób sformułowania przepisu rodzi także poważne ograniczenia.
Istotne ograniczenia
Analizując przepis, można od razu zauważyć, że jego zakres przedmiotowy i podmiotowy jest w rzeczywistości bardzo wąski. Z tymczasowego zajęcia może skorzystać tylko zarządzający lotniskiem, wyłącznie w sytuacji, gdy użytkownik samolotu pozostaje w zwłoce lub nie uiszcza w ogóle opłat lotniskowych, tj. opłat, które ponoszą linie lotnicze za korzystanie z wszelkiego rodzaju usług świadczonych przez lotniska; względnie w sytuacji, gdy użytkownik samolotu wyrządził szkody na lotnisku. Zatem art. 78 Prawa lotniczego nie będzie miał zastosowania chociażby w przypadku, gdy właściciel samolotu będzie posiadał wierzytelność w stosunku do jego użytkownika (np. z tytułu umowy leasingu) bądź w wypadku, gdy użytkownik samolotu nie uiszcza terminowo opłat nawigacyjnych na rzecz Państwowej Agencji Żeglugi Powietrznej lub EUROCONTROL (European Organisation for the Safety of Air Navigation). W ostatnim wypadku, poza dochodzeniem roszczeń na zasadach ogólnych, agencjom będzie przysługiwać uprawnienie do odmowy świadczenia usług użytkownikowi przestrzeni powietrznej, który narusza określone terminy i warunki płatności.
Na tym jednak nie kończą się ograniczenia związane z wykorzystaniem instytucji tymczasowego zatrzymania statku powietrznego. Prawo lotnicze w art. 156 określa dalsze podmiotowe restrykcje. Pomimo spełnienia warunków z art. 78, tymczasowo nie mogą zostać zatrzymane obce statki powietrzne w zakresie i na warunkach określonych w przepisach międzynarodowych, a także polskie statki powietrzne wykonujące regularne przewozy lotnicze. Powyższe wynika z podpisania przez Polskę tzw. Konwencji Rzymskiej (Konwencji o ujednostajnieniu niektórych prawideł, dotyczących zajęcia zabezpieczającego statków powietrznych podpisanej w Rzymie dnia 29 maja 1933 r.) Na podstawie niniejszej konwencji nie podlegają zatrzymaniu statki powietrzne przeznaczone wyłącznie do służby państwowej (z wyłączeniem obrotu handlowego), wykorzystywane w rejsach na liniach regularnych komunikacji publicznej. Restrykcje te nie powinny już obowiązywać w wypadku ogłoszenia upadłości przewoźnika lotniczego.
Należy także pamiętać, że przeprowadzenie tymczasowego zatrzymania samolotu jest jedynie początkiem drogi do zaspokojenia roszczeń zainteresowanego. Jeżeli użytkownik samolotu nie ugnie się pod presją i nie uiści zaległych opłat lub nie złoży stosownego zabezpieczenia, zarządzający lotniskiem powinien, po wstąpieniu na drogę sądową, wnieść o tymczasowe zabezpieczenie swojego roszczenia, a po uprawomocnieniu się korzystnego dla niego orzeczenia sądowego wnieść o przeprowadzenie przez komornika postępowania zabezpieczającego, a następnie egzekucyjnego. Niemniej jednak skorzystanie z tymczasowego zatrzymania statku powietrznego stanowi pierwszy krok ku przeprowadzeniu skutecznej egzekucji.
Inne możliwości zatrzymania statku powietrznego
Art. 78 Prawa lotniczego nie stanowi wyłącznego instrumentu umożliwiającego zatrzymanie statku powietrznego na potrzeby zabezpieczenia roszczeń. Przepisy Kodeksu cywilnego oraz Kodeksu postępowania cywilnego dostarczają narzędzi także tym wierzycielom, którzy zostali wyłączeni z kręgu uprawnionych na mocy art. 78, a zatem m.in. właścicielom samolotów, leasingodawcom, koordynatorom rozkładów lotów oraz agencjom lotniczym.
Przede wszystkim Kodeks cywilny przyznaje prawo zatrzymania każdemu podmiotowi, który jest w posiadaniu samolotu i jest zobowiązany do jego wydania, jeśli dokonał nakładów na ten samolot lub samolot ten wyrządził jakąkolwiek szkodę. Inną możliwością jest złożenie wniosku o zabezpieczenie powództwa. Wymaga to jednak wszczęcia postępowania cywilnego. Strona żądająca zabezpieczenia powinna we wniosku dokładnie wskazać sposób zabezpieczenia, tj. poprzez zatrzymanie samolotu. Z takim żądaniem może zwrócić się każdy wierzyciel, bez względu na przysługujący mu tytuł prawny. Ponadto w ściśle określonych wypadkach Prawo lotnicze przewiduje możliwość tzw. administracyjnego zatrzymania samolotu. Przysługuje ona wyłącznie Prezesowi Urzędu Lotnictwa Cywilnego. Do zatrzymania samolotu może dojść, gdy podczas inspekcji prowadzonej przez Prezesa ULC na lotnisku stwierdzone zostanie naruszenie umów lub przepisów międzynarodowych w stopniu bezpośrednio zagrażającym bezpieczeństwu lotu. W takiej sytuacji Prezes ULC może dokonać zabezpieczenia statku powietrznego na lotnisku do czasu przywrócenia stanu zgodnego z umowami lub przepisami międzynarodowymi.
Podsumowując
Instytucja tymczasowego zatrzymania statku powietrznego stanowi niezwykle użyteczny instrument w walce z dłużnikiem, jakim jest przewoźnik lotniczy. Stąd też warto zastanowić się, czy artykuł 78 Prawa lotniczego nie powinien po przeredagowaniu odnosić się do szerszego grona podmiotów oraz mieć szerszy zakres przedmiotowy, oczywiście przy jednoczesnym poszanowaniu zasady pewności transportu lotniczego. Jednak bez względu na to, czy przepis ten zostanie w przyszłości zmodyfikowany, wszyscy wierzyciele przewoźników lotniczych powinni pamiętać, że obecnie w walce z dłużnikami dysponują także innymi, często bardzo skutecznymi powszechnie dostępnymi środkami procesowymi i materialnoprawnymi.
Natalia Rutkowska, Zespół Rozwiązywania Sporów i Arbitrażu kancelarii Wardyński i Wspólnicy
