Od przybytku głowa czasem boli | Co do zasady

Co zrobić, gdy w obrocie prawnym znajdzie się więcej niż jedno postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy?

Standardową procedurą nabywania spadku po osobie zmarłej jest sądowe postępowanie spadkowe. Oczywiście w takim przypadku można także udać się do notariusza, który dokona poświadczenia spadkobrania przez odpowiednie osoby, ale to dotyczy tylko spraw niespornych, czyli takich, w których interesy i wola wszystkich zainteresowanych są zbieżne. Wnioskodawca wskazuje uczestników postępowania i występuje z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku. Postępowanie kończy się wydaniem przez sąd postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, dzięki czemu spadkobiercy wstępują w prawa zmarłego.

Problem pojawia się jednak, jeśli w obrocie prawnym znajdzie się więcej niż jedno postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy. Które orzeczenie jest wtedy wadliwe? Jak ustalić prawidłowy krąg spadkobierców? Czy i które postępowanie wznawiać?

Istnienie dwóch prawomocnych wyroków (lub też postanowień rozstrzygających co do istoty sprawy) jest podstawą do wznowienia postępowania, wyrażoną w art. 403 § 2 k.p.c. Regulacja obowiązująca do 1 lipca 1996 roku dopuszczała wznowienie tylko tego postępowania, które naruszało prawomocność wydanego wcześniej orzeczenia. Następnie, od 1 lipca 1996 roku do 30 czerwca 2009 roku, przedmiotem rozpoznania przy wznowieniu postępowania objęte były wszystkie orzeczenia wydane w sprawie, natomiast od 1 lipca 2009 roku powrócono do koncepcji pierwotnej, tj. sprzed 1 lipca 1996 roku.

W przypadku wadliwości postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, polegającej na istnieniu więcej niż jednego prawomocnego postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku po tym samym spadkodawcy, rozważanych było kilka rozbieżnych możliwości rozwiązania tej sytuacji.

Jedną z nich jest właśnie wznowienie postępowania w trybie art. 403 § 2 k.p.c. Istnieje także możliwość przeprowadzenia postępowania o uchylenie lub zmianę postępowania w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku uregulowaną w art. 679 k.p.c.

W literaturze i orzecznictwie pojawił się spór, czy na gruncie art. 679 k.p.c. (w zw. z art. 524 k.p.c) w ogóle jest możliwe wznowienie postępowania w sprawach spadkowych. Zgodnie bowiem z art. 524 k.p.c. uczestnik postępowania może żądać wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do istoty sprawy, jednakże wznowienie postępowania nie jest dopuszczalne, jeżeli postanowienie kończące postępowanie może być zmienione lub uchylone.

Współczesna literatura prezentuje stanowisko, że postępowanie na podstawie art. 679 k.p.c. chroni prawa do dziedziczenia w stopniu wyższym niż wznowienie postępowania, natomiast w nauce i orzecznictwie wyrażany jest też pogląd, że art. 679 k.p.c. w zw. z art. 524 k.p.c. wyłącza możliwość wznowienia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku wyłącznie w tej części, w której na gruncie art. 679 k.p.c. możliwa jest zmiana prawomocnego postanowienia. Zdanie w przepisie mówiące zarówno o zmianie, jak i o uchyleniu należy traktować jako omyłkę legislacyjną.

W związku z istniejącymi rozbieżnościami Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił do Sądu Najwyższego o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego. Swoje pytanie prawne sformułował następująco: „Czy zmiana lub uchylenie kilku prawomocnych postanowień, stwierdzających nabycie spadku po tym samym spadkodawcy następuje w trybie określonym w art. 679 k.p.c. czy w trybie art. 403 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.?”. 10 lipca 2012 roku Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów podjął uchwałę rozstrzygającą, że „przepis art. 679 k.p.c. nie stanowi podstawy uchylenia kolejnego prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku oraz że istnienie dwóch lub więcej prawomocnych postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkobiercy uzasadnia wznowienie postępowania na podstawie art. 403 § 2 w zw. z art. 13 § 2 lub art. 524 § 2 k.p.c.” (sygn. akt III CZP 81/11; lex nr 1172966).

W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy wskazał dokładnie sytuacje, w których zastosowane mogą być wyżej wskazane instytucje prawne.

Jeżeli osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, nie jest spadkobiercą lub jej udział w spadku jest inny niż ten stwierdzony, może ona wystąpić o przeprowadzenie postępowania uregulowanego w art. 679 k.p.c., tj. o uchylenie lub zmianę w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku.

Jeżeli natomiast istnieje więcej niż jedno prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po tym samym spadkodawcy, należy żądać wznowienia postępowania na podstawie art. 403 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 lub art. 524 § 2 k.p.c. Jak zaznacza Sąd Najwyższy, wznowieniu podlega tu tylko postępowanie późniejsze, które zostało wszczęte w momencie istnienia już prawomocnego postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku. W tym rozwiązaniu nie ma znaczenia, które postanowienie jest zgodne z rzeczywistym stanem rzeczy. Istotne są kwestie formalne – kolizja prawomocnych orzeczeń.

Mogą tu zaistnieć dwie sytuacje: pierwsza, gdy o wznowienie postępowania wnosi jego uczestnik – wtedy podstawą wznowienia jest art. 403 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Natomiast gdy o wznowienie występuje zainteresowany niebędący uczestnikiem, wtedy powinien on wskazać, że późniejsze postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku narusza jego prawa i mają tu zastosowanie przepisy o wznowieniu postępowania z powodu pozbawienia strony możności działania (art. 403 § 2 w zw. z art. 524 § 2 k.p.c).

W obydwu przytoczonych wyżej wariantach wznowienia postępowania sąd musi mieć na uwadze powagę rzeczy osądzonej, w związku z czym może nastąpić uchylenie prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku wydanego później, a wniosek o jego wszczęcie może zostać oddalony.

Podkreślenia wymaga fakt, że jedną z kompetencji Sądu Najwyższego jest podejmowanie uchwał mających na celu wyjaśnienie znaczenia przepisów budzących wątpliwości lub takich, których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie. Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej. Uchwały takie są wpisywane w księgach zasad prawnych i wiążą inne składy Sądu Najwyższego. Jeżeli jakikolwiek skład Sądu Najwyższego zamierza odstąpić od zasady prawnej, przedstawia powstałe zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia pełnemu składowi izby.

Wyżej omawianej uchwale została nadana moc zasady prawnej.

Agata Górska, Zespół Reprywatyzacji kancelarii Wardyński i Wspólnicy