Kiedy dłużnik odrzuca spadek ze szkodą dla wierzyciela | Co do zasady

Dłużnik, chcąc uchylić się od wykonania swych zobowiązań, może podejmować różne działania w związku z możliwym jego powołaniem do spadkobrania po osobie trzeciej. Może próbować zataić skład lub wartość masy spadkowej. Może nawet odrzucić spadek, działając przed sądem lub notariuszem – wobec czego wierzyciel nie jest jednak bezbronny. Chcemy naszym czytelnikom przybliżyć instrument prawny służący ochronie interesów wierzycieli w sytuacji odrzucenia spadku przez dłużnika.

Ubezskutecznienie odrzucenia spadku przez dłużnika

Omawiany instrument pozostaje w bliskiej więzi z tzw. skargą pauliańską (uregulowaną w art. 527 – art. 534 polskiego Kodeksu cywilnego). Został on uregulowany w art. 1024 k.c. Według tego przepisu, jeżeli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, każdy z wierzycieli, którego wierzytelność istniała w chwili odrzucenia spadku, może żądać, ażeby odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego według przepisów o skardze pauliańskiej.

Ochrona interesów wierzycieli w oparciu o art. 1024 k.c. ma również zastosowanie do zapisu windykacyjnego. W oparciu o art. 985¹ k.c. przepisy o powołaniu spadkobiercy, przyjęciu i odrzuceniu spadku, o zdolności do dziedziczenia i o niegodności stosuje się odpowiednio do zapisów windykacyjnych. W sytuacji, w której transmitent jest powoływany przez pierwotnego spadkodawcę w charakterze spadkobiercy i równolegle w charakterze zapisobiercy windykacyjnego, dochodzi do dwóch oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu. Jeśli dłużnik przyjmuje spadek, natomiast odrzuca zapis windykacyjny, otwiera się możliwość zastosowania art. 1024 k.c. w części dotyczącej odrzucenia zapisu windykacyjnego.

Przesłanki ochrony wierzyciela

Aby wierzyciel mógł skorzystać z ochrony z art. 1024 k.c., musi wykazać dwie główne przesłanki:

• po pierwsze – element pokrzywdzenia wierzyciela,
• po drugie – istnienie wierzytelności w momencie odrzucenia spadku.

Na gruncie art. 1024 k.c., w najprostszym znaczeniu, pokrzywdzenie wierzycieli polega na uniknięciu sytuacji wyższej lub pełnej wypłacalności poprzez nieprzyjęcie spadku, czyli odrzucenie potencjalnego majątku, z którego mogliby się zaspokoić wierzyciele. Mimo tej różnicy w przyczynie niewypłacalności (w porównaniu z „klasyczną” skargą pauliańską), efekt jest ten sam, czyli pokrzywdzenie wierzycieli poprzez taki wpływ na sytuację majątkową spadkobiercy, który finalnie prowadzi do stanu niewypłacalności dłużnika i pokrzywdzenia wierzycieli.

Jak już była mowa, wierzytelność musi istnieć w momencie odrzucenia spadku. Wierzytelność ta musi być zaskarżalna, natomiast nie ma znaczenia to, czy jest wymagalna. Wymóg istnienia wierzytelności wprowadzony w art. 1024 k.c. niestety wyłącza ochronę wierzytelności przyszłych (którą przewiduje art. 530 k.c. dotyczący skargi pauliańskiej). W związku z powyższym możliwość wytoczenia powództwa w oparciu o art. 1024 k.c. ma wyłącznie ta osoba, której wierzytelność wobec spadkobiercy istniała w chwili odrzucenia spadku.

Element działania ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli nie jest natomiast warunkiem koniecznym, by żądać uznania odrzucenia spadku za bezskuteczne. W orzecznictwie sądowym przyjmuje się, że nie jest konieczne, by dłużnik odrzucający spadek działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (art. 527 § 1 k.c.), gdyż cały stan faktyczny wymagany do zastosowania art. 1024 k.c. jest określony w tym przepisie. Powyższe jest motywowane tym, że wprowadzanie dalszych przesłanek prowadziłoby do ograniczenia uprawnień wierzyciela, co nie znajduje uzasadnienia w istocie odrzucenia spadku oraz treści art. 1024 k.c. Nie należy też do przesłanek zaskarżenia świadomość spadkobiercy wstępującego w prawa spadkobiercy odrzucającego spadek, że odrzucenie nastąpiło z pokrzywdzeniem wierzycieli spadkobiercy pierwotnie powołanego. Świadomość rzeczywistego spadkobiercy nie ma znaczenia, nie stosuje się domniemania z art. 528 k.c. Idąc dalej, dla skuteczności powództwa z art. 1024 k.c. nie ma też znaczenia stan świadomości spadkobierców, którzy zostali powołani do spadku i wstąpili w prawa spadkobiercy, który spadek odrzucił, co do tego, że czynność została dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli¹.

Uwaga na termin przedawnienia!

Wierzyciel może zażądać, by odrzucenie spadku uznać za bezskuteczne, w ciągu sześciu miesięcy od chwili powzięcia wiadomości o odrzuceniu spadku, lecz nie później niż przed upływem trzech lat od odrzucenia spadku. Podkreślamy: wprowadzenie tych terminów do art. 1024 k.c. wyłącza przy dochodzeniu bezskuteczności odrzucenia spadku zastosowanie art. 534 k.c., który przewiduje termin 5-letni (od dokonania czynności oszukańczej) w przypadku skargi pauliańskiej. Między innymi z tego względu tak ważne jest, by wierzyciel zwracał uwagę na sytuację i zachowania dłużnika jako potencjalnego spadkobiercy.

Skutki ubezskutecznienia odrzucenia spadku przez dłużnika

Jeśli sąd uwzględni powództwo w oparciu o art. 1024 k.c., odrzucenie spadku przez dłużnika uznaje się za bezskuteczne w stosunku do tego wierzyciela, co przenosi się na możliwość zaspokojenia się wierzyciela z masy spadkowej, która przez to odrzucenie nie weszła do jego majątku.

W orzecznictwie sądowym wskazuje się, że skutkiem uznania za bezskuteczne oświadczenia spadkobiercy o odrzuceniu spadku jest jedynie tzw. bezskuteczność względna, która wywołuje skutki prawne jedynie w stosunku do wierzyciela, który odrzucenie spadku zaskarżył². W takiej sytuacji w oparciu o art. 532 k.c. wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami spadkobiercy definitywnego dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną nie weszły do jego majątku. Pierwszeństwo w zaspokojeniu na podstawie art. 1024 k.c. w związku z art. 532 k.c. nie będzie możliwe w przypadku, gdy wierzytelności wierzycieli spadkobiercy zostały zabezpieczone hipoteką. W naszej opinii wierzyciel wygrywający sprawę na podstawie art. 1024 k.c. nie ma też pierwszeństwa w zaspokojeniu przed wierzycielami spadkowymi (wierzycielami, wobec których dług został „odziedziczony” po osobie trzeciej).

Treść powództwa

Formułując żądanie powództwa na podstawie art. 1024 k.c. – podobnie jak w przypadku skargi pauliańskiej – należy mieć na szczególnej uwadze precyzyjne określenie rodzaju, czasu powstania i wysokości wierzytelności, której ochrony w ten sposób się poszukuje.

Adam Studziński, adwokat, Franciszek Wiącek, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy