Czy wierzyciel wspólnika jest uprawniony do zaskarżania uchwał? | Co do zasady

Przepisy Kodeksu spółek handlowych wskazują, jakim podmiotom przysługuje uprawnienie do zaskarżania uchwał zgromadzeń wspólników oraz walnych zgromadzeń. Nie jest to jednak katalog zamknięty. Doktryna i orzecznictwo dopuszczają w określonych sytuacjach możliwość kwestionowania uchwał przez podmioty niewymienione wprost w przepisach Kodeksu, w tym między innymi przez wierzyciela wspólnika lub akcjonariusza, który uzyskał zajęcie udziałów lub akcji¹.

Kto może zaskarżyć uchwałę zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia?

W art. 250 oraz 422 § 2 k.s.h. ustawodawca określił, komu przysługuje legitymacja do wytoczenia powództwa o uchylenie uchwały oraz, na podstawie odesłania z art. 252 § 1 oraz 425 § 1 k.s.h., powództwa o stwierdzenie jej nieważności. Krąg legitymowanych podmiotów jest stosunkowo wąski. Obejmuje organy spółki (zarząd, radę nadzorczą, komisję rewizyjną), członków tych organów oraz wspólników (tych ostatnich w określonych sytuacjach). Podmiotom tym przysługuje z mocy prawa uprawnienie do zainicjowania sądowej kontroli uchwał podjętych na zgromadzeniach wspólników lub walnych zgromadzeniach. W orzecznictwie przyjmuje się, że organy spółki oraz ich członkowie działają w interesie spółki oraz wszystkich wspólników, zaś wspólnicy występują w interesie własnym, w celu ochrony swoich praw korporacyjnych oraz majątkowych. W praktyce uchwały podejmowane na zgromadzeniach wspólników oraz na walnych zgromadzeniach mogą naruszać nie tylko interesy spółki lub wspólników, lecz także osób trzecich niezwiązanych korporacyjnie ze spółką. Z tego względu w doktrynie i orzecznictwie dopuszcza się w określonych sytuacjach możliwość zaskarżenia uchwał przez podmioty, które nie zostały wymienione w przepisach Kodeksu (np. przez byłego wspólnika, czy też zastawnika lub użytkownika udziałów lub akcji, którym przysługuje prawo głosu). Zalicza się do nich również wierzyciela wspólnika, który uzyskał zajęcie udziałów (akcji). Przyznanie tym podmiotom legitymacji do wystąpienia z powództwem przeciwko spółce oznacza, że wspólnicy przy podejmowaniu uchwał powinni wziąć pod uwagę różne, zazwyczaj sprzeczne interesy wspólników i ich wierzycieli w celu zminimalizowania ryzyka zaskarżenia uchwał.

Podstawa prawna legitymacji wierzyciela

Wierzyciel wspólnika nie został wskazany w przepisach Kodeksu spółek handlowych jako podmiot uprawniony do zaskarżania uchwał zgromadzeń wspólników oraz walnych zgromadzeń. W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się jednak, że jest do tego legitymowany na podstawie art. 910² § 1 k.p.c. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu z mocy zajęcia wierzyciel może wykonywać wszelkie uprawnienia majątkowe dłużnika wynikające z zajętego prawa, które są niezbędne do zaspokojenia wierzyciela w drodze egzekucji, może również podejmować wszelkie działania, które są niezbędne do zachowania prawa. Zaskarżenie uchwały podjętej na zgromadzeniu wspólników lub walnym zgromadzeniu nie jest wprawdzie typowym przykładem uprawnienia majątkowego, niemniej jednak może okazać się niezbędne do zaspokojenia praw wierzyciela, który uzyskał zajęcie udziałów (akcji) swojego dłużnika.

Uchwały naruszające interesy wierzyciela

W orzecznictwie wskazuje się, że wierzyciel – z samego faktu uzyskania zajęcia udziałów (akcji) dłużnika w spółce – nie jest uprawniony do uczestnictwa w zgromadzeniu wspólników lub walnym zgromadzeniu i do głosowania nad podejmowanymi przez wspólników uchwałami (uchwała SN z 14 września 2005 r., III CZP 57/05). Może jednak pod pewnymi warunkami te uchwały kwestionować. Oznacza to, że uprawnienia korporacyjne dłużnika nie doznają ograniczeń wskutek zajęcia udziałów, a zatem wspólnik może głosować na zgromadzeniu wspólników lub walnym zgromadzeniu według własnego uznania. Głosując jednak za uchwałami, które naruszają prawa wierzyciela, musi liczyć się z tym, że mogą one zostać przez niego skutecznie zaskarżone.

Przykładów takiego działania dłużników dostarcza judykatura. W jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy uznał, że podjęcie przez dłużnika (będącego jedynym wspólnikiem) uchwały podwyższającej kapitał zakładowy spółki poprzez ustanowienie nowych – obok już zajętych – udziałów i ich objęcie przez nowego wspólnika negatywnie wpływa na prawo wierzyciela do zaspokojenia się z zajętych udziałów. Jak wskazano w uzasadnieniu orzeczenia „Udziały w spółce z.o.o. stanowią cząstkę kapitału zakładowego tej spółki i wyznaczają zakres praw wspólnika do majątku spółki. Zwiększenie liczby udziałów po dokonaniu zajęcia udziałów może prowadzić do zmniejszenia uprawnień wynikających z zajętych udziałów w stosunku do kapitału zakładowego i ograniczyć możliwość egzekucyjnego zaspokojenia się wierzyciela”. Trudno nie zgodzić się z tym poglądem – wejście do spółki nowego wspólnika i objęcie przez niego znaczącej ilości nowo utworzonych udziałów może wpłynąć między innymi na wysokość dywidendy przypadającej na zajęte udziały, co godzi w interesy majątkowe wierzyciela. Inna jest także cena rynkowa udziałów w zależności od tego, czy wspólnik sprzedaje całość, czy ułamek udziałów w spółce, a co za tym idzie – kwota, jaką wierzyciel może uzyskać w wyniku egzekucji. Innym przykładem działania naruszającego uprawnienia egzekwującego wierzyciela jest podjęcie uchwały zmieniającej statut spółki poprzez zniesienie uprzywilejowania zajętych akcji imiennych (uchwała SN z 25 listopada 2011 r., III CZP 64/11). Także w tej sytuacji nie trudno wykazać zagrożenie dla praw wierzyciela wynikających z egzekucyjnego zajęcia akcji, z uwagi na uszczuplenie uprawnień korporacyjnych związanych z akcjami, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszenia ich wartości rynkowej.

Moment podjęcia uchwały

W orzecznictwie wskazuje się, że o dopuszczalności zaskarżenia uchwały zgromadzenia wspólników lub walnego zgromadzenia przez wierzyciela decyduje moment podjęcia uchwały. Sąd Najwyższy przesądził, że wierzycielowi, który w drodze zabezpieczenia roszczenia uzyskał zajęcie udziałów (akcji) dłużnika, nie przysługuje legitymacja do wytoczenia powództwa o uchylenie uchwały lub stwierdzenie jej nieważności, jeżeli do jej podjęcia doszło przed zajęciem udziałów (wyrok SN z 26 czerwca 2015 r., I CSK 311/14).

Powyższa zasada znajduje zastosowanie także w przypadku zajęcia udziałów (akcji) w toku postępowania egzekucyjnego. Innymi słowy, wierzyciel jest uprawniony do kwestionowania uchwał podjętych na zgromadzeniu wspólników lub walnym zgromadzeniu dopiero od momentu uzyskania zajęcia udziałów (akcji) i tylko w odniesieniu do tych uchwał, które zostały podjęte po tym zajęciu. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy dopiero od momentu zajęcia udziałów (akcji) „można zasadnie wymagać od wspólników, aby przy podejmowaniu uchwał brali także pod uwagę, czy nie prowadzą one do ograniczenia lub pozbawienia wierzyciela praw wynikających z zajęcia udziału lub akcji”. W ocenie Sądu Najwyższego uprawnienia przyznane wierzycielowi służą ochronie jego interesów i nie powinny być wykorzystywane do wzruszania uchwał podjętych przed uzyskaniem zabezpieczenia lub wszczęciem egzekucji. Przyznanie wierzycielowi tak daleko idących kompetencji mogłoby godzić w interesy samej spółki i jej wspólników, którzy mogą nie mieć wiedzy o roszczeniu wierzyciela i podejmowanych przez niego działaniach przeciwko wspólnikowi. Natomiast jeżeli taką wiedzę mają i działają ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela zanim uzyska on prawomocne zajęcie udziałów (akcji) w spółce, wówczas taki wierzyciel może wystąpić z powództwem o uznanie uchwały za bezskuteczną wobec niego na podstawie art. 527 i n. k.c. (wyrok SN z 26 czerwca 2015 r., I CSK 311/14).

Orzeczenie to jest krytykowane przez część przedstawicieli doktryny. Uchwały podejmowane przed zajęciem udziałów (akcji) mogą bowiem w praktyce uniemożliwić wierzycielowi dochodzenie jego praw. Tytułem przykładu – wspólnicy, którzy mają świadomość, że udziały (akcje) mogą być przedmiotem zabezpieczenia lub egzekucji, mogą podjąć uchwałę o ich umorzeniu jeszcze przed ich prawomocnym zajęciem. W takiej sytuacji wierzyciel nie ma możliwości zaskarżenia uchwały, która ewidentnie uderza jego interesy. Co więcej, za zgodą wspólnika umorzenie udziałów (akcji) może nastąpić bez wynagrodzenia, co w jeszcze większym stopniu narusza prawa egzekwującego wierzyciela.

Termin do wytoczenia powództwa

Jak wskazano wyżej, legitymacja wierzyciela wspólnika do zaskarżenia uchwał podjętych na zgromadzeniu wspólników lub na walnym zgromadzeniu nie wynika z przepisów Kodeksu spółek handlowych. Nie oznacza to jednak, że zasady zaskarżania uchwał określone w tych przepisach nie znajdują w tym przypadku zastosowania. Należy pamiętać, że terminy do wytoczenia powództwa o uchylenie uchwały lub jej unieważnienie wskazane w Kodeksie (w art. 251 oraz art. 252 § 3 k.s.h. dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jak również w art. 424 i art. 425 § 2 i 3 k.s.h. dla spółki akcyjnej) są wiążące także dla wierzyciela – w przypadku ich przekroczenia powództwo wierzyciela nie zostanie uwzględnione i zaskarżona przez niego uchwała nie zostanie wyeliminowana z obrotu.

Uprawnienia wierzyciela w przypadku ustanowienia zarządcy

Stosownie do art. 910² § 2 k.p.c., jeżeli zachodzi potrzeba realizacji innych uprawnień wynikających z zajętego prawa niż wymienione w omówionym wyżej art. 910² § 1 k.p.c. (czyli innych uprawnień niż majątkowe – a zatem uprawnień korporacyjnych dłużnika), sąd na wniosek dłużnika lub wierzyciela albo z urzędu ustanawia zarządcę. W praktyce powstała wątpliwość, czy w przypadku powołania zarządcy legitymację do zaskarżania uchwał posiada wyłącznie wierzyciel, czy też legitymacja taka przysługuje zarówno wierzycielowi, jak i zarządcy. Kwestia ta stała się przedmiotem zagadnienia prawnego przedstawionego do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu. W uchwale z 25 listopada 2011 r., III CZP 64/11, Sąd Najwyższy przesądził, że wierzyciel akcjonariusza ma legitymację do zaskarżenia uchwały walnego zgromadzenia zagrażającej możliwości zaspokojenia zajętych w toku egzekucji akcji także wtedy, gdy ustanowiono zarządcę. Innymi słowy, uprawnienia wierzyciela i zarządcy są od siebie niezależne, przy czym inny jest ich cel – w przypadku wierzyciela jest to instrument zachowawczy zmierzający do ochrony jego prawa do zaspokojenia się z zajętych udziałów (akcji), zaś dla zarządcy jest to przejaw działania w ramach uprawnień korporacyjnych samego dłużnika. Możliwość kumulacji uprawnień procesowych wierzyciela i zarządcy ma znaczenie zwłaszcza wówczas, gdy niezbędna jest skoordynowana akcja tych dwóch podmiotów zmierzająca do zachowania praw wierzyciela.

Ryzyko zaskarżenia uchwały

Wierzyciel, który uzyskał zajęcie udziałów (akcji), nie został wymieniony w przepisach Kodeksu spółek handlowych wśród podmiotów legitymowanych do zaskarżania uchwał zgromadzenia wspólników lub walnego zgromadzenia. Jego uprawnienie wynika jednak z przepisu szczególnego, jakim jest art. 910² § 1 k.p.c., i jest realizowane zgodnie z przepisami Kodeksu spółek handlowych. O istnieniu tego uprawnienia powinni pamiętać wspólnicy podejmujący uchwały mogące naruszać interesy uprawnionego wierzyciela. Zajęcie udziałów (akcji) w toku postępowania zabezpieczającego lub egzekucyjnego nie dotyczy bowiem wyłącznie dłużnika – wpływa na funkcjonowanie całej spółki i może istotnie ograniczyć swobodę decyzyjną wszystkich wspólników. W chwili, w której dowiadują się oni o zajęciu udziałów (akcji) w spółce, powinni podejmować uchwały, ważąc interesy samej spółki, jej wspólników oraz uprawnionego wierzyciela. W praktyce nie jest to zadanie łatwe – z oczywistych względów interesy te mogą być rozbieżne. Takie podejście jest jednak wskazane – pozwala ograniczyć realne ryzyko zaskarżenia uchwały przez wierzyciela wspólnika, który uzyskał zajęcie udziałów (akcji) w spółce.

Marta Rybacka, radca prawny, dr Kinga Ziemnicka, radca prawny, praktyka transakcji i rynków kapitałowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy