Postępowania w zakresie reprywatyzacji i odszkodowań
Zwrot uprzednim właścicielom (ich następcom prawnym) mienia przejętego przez państwo w drodze nacjonalizacji lub wywłaszczenia albo uzyskanie odszkodowania za utracone mienie następuje w drodze postępowań administracyjnych, sądowoadministracyjnych, sądowych bądź na podstawie ugód zawieranych między Skarbem Państwa lub jednostkami samorządu terytorialnego a właścicielami (ich następcami prawnymi). W przypadku podmiotów kościelnych właściwe są postępowania przed rządowo-kościelnymi komisjami majątkowymi, jak również postępowania sądowe.
Uprawnieni do odzyskania mienia w naturze (ewentualnie uzyskania odszkodowania) są byli jego właściciele oraz ich następcy prawni, w tym zarówno następcy z tytułu dziedziczenia, jak i w niektórych przypadkach podmioty, które nabyły od byłych właścicieli w drodze umowy cywilnoprawnej prawa lub roszczenia dotyczącego tego mienia.
Aby odzyskać mienie, należy, co do zasady, wykazać naruszenie prawa przez organy administracji publicznej na etapie jego przejmowania. W niektórych przypadkach, np. związanych z tzw. nieruchomościami warszawskimi, możliwość odzyskania mienia w naturze warunkowana jest dodatkowo dochowaniem specyficznych aktów staranności przez byłych właścicieli. Odzyskanie mienia w naturze nie jest możliwe w przypadku powstania tzw. nieodwracalnych skutków prawnych.
Organy administracji publicznej w szczególności:
- uchylają bądź stwierdzają nieważność orzeczeń / decyzji administracyjnych, które skutkowały pozbawieniem byłych właścicieli prawa własności mienia, komunalizacją bądź uwłaszczeniem podmiotów publicznych;
- wydają decyzje ustanawiające prawo użytkowania wieczystego gruntu na rzecz byłych właścicieli;
- wydają decyzje stwierdzające, że nieruchomości nie podpadały pod reformę rolną;
- wydają decyzje w sprawie odszkodowania za utracone mienie.
Sądy administracyjne sprawują kontrolę nad działalnością administracji publicznej, zwłaszcza odnośnie do wydawanych decyzji i innych aktów.
Sądy powszechne orzekają w szczególności w sprawach o:
- odszkodowanie za znacjonalizowane mienie, które nie może zostać zwrócone w naturze;
- odszkodowanie za bezumowne korzystanie z nieruchomości;
- uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym;
- zasiedzenie;
- wydanie nieruchomości;
- ustalenie nieważności czynności cywilnoprawnych dotyczących nieruchomości.
Na odmiennych zasadach rozstrzygane są sprawy przed rządowo-kościelnymi komisjami majątkowymi, zajmującymi się reprywatyzacją mienia na rzecz kościelnych osób prawnych, jak również przed sądami powszechnymi w postępowaniu sądowym w przypadku nieuzgodnienia przez te komisje orzeczenia w sprawie uregulowania roszczeń majątkowych kościelnych osób prawnych.
Tematykę związaną z reprywatyzacją oraz innymi roszczeniami byłych właścicieli, w tym z kompleksowym uregulowaniem stanu prawnego nieruchomości, regulują dekrety i inne akty prawne, na podstawie których następowały nacjonalizacja, uwłaszczenie czy komunalizacja mienia, a także Kodeks postępowania administracyjnego, ustawa o gospodarce nieruchomościami, ustawa o księgach wieczystych i hipotece, Kodeks cywilny oraz ustawy o stosunku Państwa do poszczególnych kościołów i innych związków wyznaniowych.