Zachowek przysługuje również przy dziedziczeniu ustawowym | Co do zasady

Często przyjmuje się, że zachowek należy się uprawnionym tylko wtedy, gdy do dziedziczenia dochodzi na podstawie testamentu. Jednak przepisy Kodeksu cywilnego nie wykluczają możliwości ubiegania się o zachowek przy dziedziczeniu z ustawy. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji, w których spadkodawca jeszcze za życia rozporządził istotnymi składnikami swojego majątku pod tytułem darmym lub uczynił je przedmiotem zapisu windykacyjnego.

Do zachowku uprawnieni są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy zarówno przy dziedziczeniu ustawowym, jak i przy dziedziczeniu testamentowym. Zachowek jest równowartością wskazanej w przepisach części udziału spadkowego, który przypadałby po spadkodawcy na mocy ustawy.

Powszechne przeświadczenie, że zachowek przysługuje tylko przy spadkobraniu na podstawie testamentu, wynika z wybiórczego odwoływania się do brzmienia art. 991 § 1 k.c., zgodnie z którym zachowek należy się ww. uprawnionym, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. To, że ustawodawca posłużył się w tym przepisie trybem przypuszczającym, nie wyklucza jednak możliwości ubiegania się o zachowek przy dziedziczeniu ustawowym, tym bardziej że przepis ten nie zawiera wyczerpującej definicji uprawnienia do zachowku. Jej dopełnienie znajduje się w § 2 tego samego artykułu, na podstawie którego uprawnionemu przysługuje roszczenie zachowkowe, jeżeli nie otrzymał on od spadkodawcy należnego zachowku w postaci darowizny, zapisu lub powołania do spadku. W tym ostatnim przypadku ustawodawca nie precyzuje, czy chodzi o nabycie spadku na mocy ustawy czy testamentu. Roszczenie o zachowek może więc przysługiwać również uprawnionym do zachowku nabywającym spadek z ustawy, jeżeli w wyniku takiego powołania do dziedziczenia (ewentualnie na skutek zapisu czy darowizny) nie otrzymali oni od spadkodawcy równowartości należnego im zachowku. Aby więc ocenić możliwość ubiegania się o zachowek przy dziedziczeniu ustawowym, trzeba wiedzieć, jak obliczyć wysokość należnego zachowku i w jakich sytuacjach spadkobiercy ustawowi najczęściej dochodzą roszczeń zachowkowych.

Sposób wyliczenia kwoty należnego zachowku

Roszczenie z tytułu zachowku jest zawsze roszczeniem o zapłatę określonej sumy pieniężnej.

Wysokość zachowku należnego uprawnionemu odpowiada połowie wartości udziału, który przypadałby mu przy dziedziczeniu ustawowym. Z kolei gdy uprawnionym jest osoba małoletnia lub trwale niezdolna do pracy, wówczas jej zachowek wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który otrzymałaby przy nabyciu spadku na mocy ustawy. Aby poprawnie obliczyć zachowek, należy:

• określić krąg spadkobierców, którzy doszliby do spadku, gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe,
• wyznaczyć udział spadkowy,
• wyliczyć substrat zachowku,
• na podstawie opisanych poniżej wyliczeń ustalić wysokość zachowku.

Substrat zachowku to suma czystej wartości spadku oraz darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę. Czysta wartość spadku jest różnicą między aktywami spadku a jego pasywami, czyli długami obciążającymi spadek. W skład długów nie wchodzą jednak zobowiązania wynikające z zapisów lub poleceń, jak również długi z tytułu zachowków. Do tak wyznaczonej czystej wartości spadku doliczyć należy więc np. darowizny, jakich spadkodawca dokonał na rzecz zarówno spadkobierców, jak i uprawnionych do zachowku, a także innych osób. Przy ustalaniu wysokości zachowku nie są jednak uwzględniane darowizny dokonane na co najmniej 10 lat przed śmiercią spadkodawcy na rzecz osób niebędących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku. Zatem owego 10-letniego ograniczenia w doliczaniu darowizn do czystej wartości spadku nie stosuje się w przypadku darowizn dokonanych przez spadkodawcę na rzecz jego spadkobierców lub uprawnionych do zachowku. W konsekwencji wszystkie rozporządzenia pod tytułem darmym dokonane przez spadkodawcę na rzecz wspomnianych kategorii beneficjentów podlegają doliczeniu przy ustalaniu substratu zachowku bez względu na czas, jaki upłynął od ich uczynienia.

Po ustaleniu substratu zachowku oraz uwzględnieniu udziałów spadkowych i wysokości należnych zachowków można oszacować wartość należnego zachowku. Następnie dla każdego z uprawnionych do zachowku należy odjąć od niej wszystko to, co otrzymali oni od spadkodawcy, a zatem wartość nabytego udziału w spadku, zapisu zwykłego, zapisu windykacyjnego lub darowizn otrzymanych za życia spadkodawcy. W ten sposób uzyskujemy kwotę możliwego do dochodzenia zachowku.

Podsumowując ten wątek, przy wyliczaniu należnego zachowku wpierw należy zsumować czystą wartość spadku oraz wartość podlegających doliczeniu darowizn i zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę. Następnie na tej podstawie trzeba ustalić wartość zachowku przypadającego każdemu z uprawnionych i odjąć od niej wartość wszystkiego tego, co dany uprawniony otrzymał od spadkodawcy w drodze powołania do spadku, zapisu zwykłego lub windykacyjnego czy darowizny.

Najczęstsze przypadki dochodzenia zachowku przy dziedziczeniu ustawowym

Możliwość dochodzenia zachowku przy dziedziczeniu ustawowym najczęściej występuje w sytuacjach, w których łączna wartość dokonanych przez spadkodawcę darowizn lub zapisów windykacyjnych jest o wiele wyższa od wartości pozostawionego spadku nabywanego z mocy ustawy. Ma to miejsce w szczególności wówczas, gdy spadkodawca rozporządza znaczącą częścią swojego majątku w drodze darowizn lub zapisów windykacyjnych w taki sposób, że po jego śmierci spadek jest pusty lub ma niewielką wartość. Z kolei brak ogólnego powołania do spadku w testamencie skutkuje nabyciem spadku z ustawy przez jego najbliższych będących jednocześnie osobami uprawnionymi do zachowku.

W takich przypadkach po dokonaniu wyliczeń, o których była mowa w poprzedniej części tego artykułu, wartość należnego zachowku przewyższa wartość udziałów spadkowych odziedziczonych przez uprawnionych do zachowku spadkobierców ustawowych. Nadwyżka ta stanowi kwotę roszczenia zachowkowego przysługującego spadkobiercom ustawowym, a precyzyjniej rzecz ujmując – roszczenia o uzupełnienie należnego im zachowku. Najczęściej spotykaną sytuacją jest to, że spadkodawca dokonał omawianych darowizn lub zapisów windykacyjnych na rzecz jednej z najbliższych osób, która również należy do grupy uprawnionych do zachowku spadkobierców ustawowych. W takim układzie roszczenia o uzupełnienie zachowku spadkobiercy ustawowi dochodzą od innego spadkobiercy ustawowego. Jednak zdarzają się również przypadki, w których zobowiązane do uzupełnienia zachowku osoby obdarowane lub osoby będące beneficjentami zapisu windykacyjnego nie nabyły spadku na podstawie ustawy.

Podsumowanie

Wbrew rozpowszechnionej opinii zachowek może przysługiwać również przy dziedziczeniu ustawowym. W ustalaniu przysługujących roszczeń zachowkowych głównym kryterium nie jest bowiem przyjęty reżim prawny dziedziczenia, lecz porównanie wartości tego, co uprawniony do zachowku faktycznie otrzymał od spadkodawcy, z wartością przysługującego mu w danej sytuacji zachowku ustalonej po odpowiednim obliczeniu substratu zachowku. Jeżeli ta pierwsza wartość jest niższa, to wówczas uzyskana różnica stanowi kwotę przysługującego zachowku zarówno w przypadku dziedziczenia ustawowego, jak i dziedziczenia testamentowego. W przypadku roszczeń zachowkowych przy spadkobraniu na mocy ustawy uprawnieni do zachowku są jednocześnie spadkobiercami ustawowymi, którym służy roszczenie o uzupełnienie zachowku w stosunku do tego, co otrzymali w drodze dziedziczenia ustawowego.

Radosław Wiśniewski, praktyka reprywatyzacji i doradztwa dla klientów indywidualnych kancelarii Wardyński i Wspólnicy