Przeboje z uzasadnieniami – jak procedować prawidłowo?
Ostatnie nowelizacje procedury cywilnej (szczególnie ta z lipca 2019 r.) spowodowały liczne wątpliwości, jak interpretować postanowienia Kodeksu postępowania cywilnego, w szczególności dotyczące doręczeń sądowych, uzasadniania orzeczeń i ich zaskarżania. Niektóre z tych niejasności przyniosły wiele problemów stronom postępowań oraz pełnomocnikom procesowym. Niewłaściwe zastosowanie przepisów może mieć bowiem surowe konsekwencje i doprowadzić nawet do przegrania sprawy z przyczyn formalnych. Część wątpliwości dotyczących uzasadnień wyjaśnił ostatnio Sąd Najwyższy.
Nowelizacja procedury cywilnej wprowadziła co do zasady dwustopniowy sposób zaskarżania orzeczeń sądowych. Najpierw strona musi złożyć wniosek o sporządzenie uzasadnienia orzeczenia podlegającego zaskarżeniu, a następnie – dopiero po otrzymaniu orzeczenia z uzasadnieniem – złożyć odpowiedni środek zaskarżenia.
Pominięcie pierwszego kroku skutkuje niedopuszczalnością środka zaskarżenia. Nie można już bowiem wnieść środka zaskarżenia „wprost” – bez wcześniejszego uzyskania jego uzasadnienia. Ma to więc poważne konsekwencje praktyczne, gdyż w wielu sytuacjach niezastosowanie tej dwustopniowej procedury może powodować zakończenie sprawy tylko z przyczyn formalnych. Niezaskarżone negatywne dla strony orzeczenie stanie się bowiem prawomocne.
Uzasadnienie doręczone przez pomyłkę się nie liczy
Sąd Najwyższy pochylił się ostatnio nad problemem, co w sytuacji, gdy sąd z własnej inicjatywy, bez wniosku strony, omyłkowo doręczył jej uzasadnienie postanowienia wydanego na posiedzeniu niejawnym (mimo że doręczenie takie powinno nastąpić wyłącznie na wniosek strony). Sąd Najwyższy przyjął rozstrzygnięcie surowe dla strony postępowania i uznał, że pomyłka sądu nie zwalnia jej z obowiązku zachowania odpowiedniej procedury.
Zgodnie z uchwałą podjętą 20 sierpnia 2021 r. (III CZP 59/20) zażalenie wniesione w terminie tygodniowym od dnia doręczenia odpisu postanowienia z uzasadnieniem, mimo niezgłoszenia wniosku, o którym mowa w art. 357 § 21 k.p.c., podlega odrzuceniu jako niedopuszczalne. Jeśli więc sąd omyłkowo, bez wniosku strony doręczy jej postanowienie z uzasadnieniem, strona i tak musi złożyć wniosek o sporządzenie uzasadnienia postanowienia i dopiero po jego ponownym otrzymaniu złożyć zażalenie. W przeciwnym przypadku zażalenie zostanie odrzucone jako niedopuszczalne.
Zasadnicze powody rozstrzygnięcia to nie uzasadnienie
Kolejną nowością wprowadzoną do procedury cywilnej są tzw. zasadnicze powody rozstrzygnięcia (art. 357 § 5 k.p.c.). Zasadnicze powody rozstrzygnięcia nie stanowią jednak uzasadnienia postanowienia, tylko zwięzły (najczęściej kilkuzdaniowy) opis, czym kierował się sąd, wydając określone postanowienie. Są one wskazywane fakultatywnie przez sąd w treści wydawanych pisemnych postanowień – nawet takich, które nie podlegają zaskarżeniu.
Sądy mogą skorzystać z tej instytucji, jeśli w ich ocenie pozwoli to na usprawnienie postępowania – np. zapobiegnie składaniu wniosku o uzasadnienie postanowienia i następnie jego zaskarżeniu. Jeśli bowiem ten zwięzły opis pozwoli stronie poznać podstawy rozstrzygnięcia sądu i ocenić, że nie uda się go zakwestionować w drodze zażalenia, postępowanie może ulec skróceniu.
W praktyce strony postępowania i pełnomocnicy często mieli problemy z właściwą oceną, czy mają do czynienia z zasadniczymi powodami rozstrzygnięcia, czy z uzasadnieniem wydanym bez wniosku strony. Najczęściej jednak sądy dodawały adnotację „zasadnicze powody rozstrzygnięcia”, która powalała rozwiać wątpliwości.
Pojawiały się też wątpliwości, czy podanie przez sąd zasadniczych powodów rozstrzygnięcia z własnej inicjatywy zwalnia stronę z obowiązku składania wniosku o sporządzenie uzasadnienia postanowienia. Sąd Najwyższy podjął w tym przedmiocie uchwałę z 2 lipca 2021 r., III CZP 38/20, zgodnie z którą termin do wniesienia zażalenia na zarządzenie o zwrocie pozwu, w którym wskazano zasadnicze powody rozstrzygnięcia, biegnie od dnia doręczenia uzasadnienia zgłoszonego na żądanie strony w terminie tygodnia od dnia doręczenia zarządzenia. W myśl tej uchwały nawet jeśli sąd poda zasadnicze powody rozstrzygnięcia, trzeba złożyć wniosek o uzasadnienie postanowienia. Termin na złożenie zażalenia biegnie w takim przypadku od dnia doręczenia postanowienia z uzasadnieniem.
Uzasadnienie odmowy zwolnienia z kosztów bez opłat
Istotną zmianą było także wprowadzenie opłaty sądowej w wysokości 100 złotych od wniosku o sporządzenie pisemnego uzasadnienia orzeczenia (art. 25b ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych). W praktyce pojawiły się jednak wątpliwości, czy opłacie tej podlega także wniosek o uzasadnienie postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych.
Sąd Najwyższy w uchwale z 16 lipca 2021 r. (III CZP 49/20) przesądził, że wniosek ten nie podlega opłacie. Stanowi więc to wyjątek od ogólnie przyjętej zasady. Wynika to zapewne z faktu, że zażalenie na takie postanowienie nie podlega także opłacie sądowej (art. 95 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych).
Agata Jóźwiak, radca prawny, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy
