Prawo właściwe dla małżeńskich stosunków majątkowych – jak je wybrać i co się stanie, gdy tego nie zrobimy? | Co do zasady

Jakie prawo reguluje stosunki majątkowe małżeńskie obywatelki Polski oraz obywatela Wielkiej Brytanii, którzy pobrali się na terytorium Wielkiej Brytanii, a następnie przeprowadzili do Polski? Jakiemu prawu podlegają stosunki majątkowe polsko-francuskiego małżeństwa mieszkającego w Hiszpanii, ale posiadającego nieruchomości w Polsce i we Francji? Czy dokonany przez polsko-szwedzkie małżeństwo wybór prawa właściwego dla ich stosunków majątkowych zostanie uznany przez sąd angielski? Na te i inne pytania odpowiadają przepisy kolizyjne, których znajomość stanowi punkt wyjścia dla analizy stosunków majątkowych pomiędzy małżonkami.

Systemy prawne poszczególnych państw w różny sposób ustalają prawo właściwe dla małżeńskich stosunków majątkowych. Różnice te dotyczą w szczególności  zakresu autonomii woli stron (czyli możliwości wyboru prawa właściwego) oraz rodzaju i hierarchii łączników, które pozwalają wskazać prawo właściwe, jeśli sami małżonkowie nie wybrali lub nie mogli wybrać odpowiadającego im prawa. Biorąc pod uwagę różnorodność i złożoność obowiązujących w poszczególnych krajach przepisów prawa kolizyjnego, często trudno jest przewidzieć, które prawo krajowe będzie miało zastosowanie w danej sprawie.

Autonomia woli stron

Zgodnie z art. 52 ust. 1 ustawy Prawo prywatne międzynarodowe (p.p.m.) małżonkowie mogą sami zadecydować, przepisom jakiego prawa chcą poddać swoje stosunki majątkowe. Nie jest to jednak wybór nieograniczony.

Małżonkowie mogą wskazać prawo ojczyste jednego z nich albo prawo państwa, w którym jedno z nich ma miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w chwili dokonania wyboru. Wyboru prawa można dokonać zarówno przed zawarciem małżeństwa, jak i w trakcie trwania małżeństwa. Jeśli małżonkowie nie wybrali prawa, do takiej umowy stosuje się prawo właściwe dla stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami z chwili jej zawarcia (art. 52 ust. 2 p.p.m.).

Dokonując wyboru prawa, wystarczy zachować formę przewidzianą dla takich umów przez prawo wybrane lub prawo państwa, w którym do wyboru prawa doszło (art. 52 ust. 3 p.p.m.) Zgodnie z prawem polskim majątkowa umowa małżeńska musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego (art. 73 ust. 2 Kodeksu cywilnego i art. 47 ust. 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).

Jeśli małżonkowie nie zdecydują inaczej, wybór prawa wywołuje skutki jedynie na przyszłość. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, żeby małżonkowie nadali wyborowi prawa skutek retroaktywny. Wybór prawa dokonany po powstaniu danego stosunku prawnego nie narusza jednak praw osób trzecich.

Przed wyborem prawa właściwego warto zatem przeanalizować, które z praw podlegających wyborowi stron jest  najkorzystniejsze w konkretnej sytuacji osobisto-zawodowej.

Trzeba pamiętać, że  o ile w Polsce, Belgii czy Włoszech z chwilą wstąpienia w związek małżeński powstaje małżeńska wspólnota majątkowa, to skutek ten nie jest regułą we wszystkich państwach.

Na przykład w Niemczech i Szwajcarii obowiązuje zasada udziału w dorobku odpowiadająca przewidzianemu przez polski Kodeks rodzinny i opiekuńczy umownemu ustrojowi rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Z kolei w państwach skandynawskich ustrojem podstawowym jest ustrój odroczonej wspólności (ang. deferred community)¹.

W Anglii i Walii z chwilą zawarcia małżeństwa małżonków obowiązuje natomiast ustrój rozdzielności majątkowej z uznaniowym systemem środków kompensacyjnych. Obok pełnej rozdzielności majątkowej w trakcie trwania małżeństwa, zapewnia on ochronę interesów małżonka polegającą na możliwości przyznania w przypadku rozwodu lub separacji majątkowych środków kompensacyjnych należnych od drugiego małżonka. Ich zakres określa sąd, także z uwzględnieniem zasad słuszności oraz nakazu ochrony dobra małoletnich dzieci.

Istotną  kwestią jest ustalenie, czy wybór prawa dokonany w jednym państwie zostanie uznany w innym państwie, do którego rozważamy wyjazd w przyszłości. Sądy duńskie, szwedzkie czy angielskie w sprawach o rozwód stosują lex fori, czyli prawo miejsca siedziby sądu, a małżonkowie pozbawieni są możliwości wskazania prawa właściwego.

Wybór pośredni

Warto pamiętać, że nawet nie zawierając umowy ze wskazaniem prawa właściwego, dokonujemy pośrednio wyboru prawa materialnego. Jeśli przykładowo polskie małżeństwo wyjedzie do Anglii, gdzie ich związek się rozpadnie, każde z małżonków może wnieść na podstawie rozporządzenia Bruksela II bis (przynajmniej do końca okresu przejściowego po wystąpieniu Wielkiej Brytanii z UE) pozew rozwodowy zarówno w Polsce, jak i w Wielkiej Brytanii. Polskie sądy zastosują prawo polskie (wspólne prawo ojczyste), natomiast sąd angielski zastosuje lex fori, czyli prawo angielskie. Składając pozew rozwodowy w określonej jurysdykcji, małżonkowie wybierają nie tylko sąd rozstrzygający o rozwodzie, ale także prawo, które sąd zastosuje.

Dokonując wyboru jurysdykcji, warto się wcześniej zastanowić, czy wybór ten zapewnia nam dostęp do korzystniejszego z naszego punktu widzenia systemu prawnego.

Jakie przepisy znajdą zatem zastosowanie, jeżeli małżonkowie nie dokonają wyboru prawa właściwego?

Wzmocniona współpraca w ramach niektórych państw UE

Polska znajduje się obecnie poza kręgiem wzmocnionej współpracy w dziedzinie jurysdykcji, prawa właściwego oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach dotyczących małżeńskich ustrojów majątkowych, w ramach obowiązującego od 29 stycznia 2019 r. rozporządzenia Rady (UE) 2016/1103 z dnia 24 czerwca 2016 r.

Rozporządzenie 2016/1103 harmonizuje normy kolizyjne dotyczące prawa właściwego dla małżeńskich ustrojów majątkowych, pod warunkiem że małżeństwo lub zmiana ustroju małżeńskiego miały miejsce po jego wejściu w życie.

Przepisy dotyczące prawa właściwego mają uniwersalny zakres, chociaż rozporządzenie 2016/1103 ma obecnie zastosowanie tylko w 18 państwach członkowskich UE. Oznacza to, że prawo dowolnego państwa, niezależnie od tego, czy jest ono stroną rozporządzenia,  może zostać uznane za mające zastosowanie.

Chociaż Polska nie przystąpiła do rozporządzenia 2016/1103, ma ono wpływ na sytuację prawną polskich obywateli.

Po pierwsze rozporządzenie 2016/1103 będzie miało zastosowanie do obywateli polskich mieszkających na terytorium państwa członkowskiego UE, w którym rozporządzenie obowiązuje.

Po drugie ustanowione w rozporządzeniu 2016/1103 normy mogą dochodzić do głosu w postępowaniach przed polskimi sądami na podstawie polskich norm o odesłaniu. Można bowiem wyobrazić sobie sytuację, w której polskie przepisy prawa prywatnego międzynarodowego wskażą jako właściwe prawo państwa, w którym rozporządzenie obowiązuje, i wówczas konieczna będzie analiza jego przepisów kolizyjnych.

Umowy dwustronne

Polska nie jest także stroną żadnej wielostronnej umowy obejmującej reguły kolizyjne wskazujące prawo właściwe dla osobistych i majątkowych stosunków małżeńskich. Jesteśmy natomiast jako państwo związani kilkunastoma umowami dwustronnymi, o których należy pamiętać, badając kwestie prawa właściwego dla stosunków majątkowych między małżonkami. Przykładami takich umów są polsko-francuska umowa o prawie właściwym, jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń w zakresie prawa osobowego i rodzinnego z 5 kwietnia 1967 r. lub polsko-ukraińska umowa o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych z 24 maja 1993 r.

Prawo prywatne międzynarodowe

W przypadku braku stosownych umów dwustronnych zastosowanie znajdą przepisy Prawa prywatnego międzynarodowego, które stosuje się do stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami od dnia wejścia w życie ustawy, a więc od 16 maja 2011 r., chociażby małżeństwo zawarto wcześniej.

I tak, zgodnie z art. 51 ust. 1 p.p.m., stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami podlegają każdoczesnemu wspólnemu prawu ojczystemu.

Jeśli nie ma takiego prawa, stosuje się prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania, a w razie braku takiego miejsca zamieszkania – prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zwykłego pobytu. Jeżeli małżonkowie nie mają miejsca zwykłego pobytu w tym samym państwie, stosuje się prawo państwa, z którym małżonkowie w inny sposób są wspólnie najściślej związani (art. 51 ust. 2 p.p.m.).

Postscriptum

Prawnicy zajmujący się międzynarodowym prawem rodzinnym są zwykle zaznajomieni z różnymi systemami prawnymi. Nie chodzi oczywiście o pogłębioną znajomość przepisów obowiązujących w różnych państwach, ale o świadomość odrębności konstrukcji prawnych, doświadczenie w porównywaniu przepisów i umiejętność oceny ich praktycznego wpływu na osobisto-zawodową sytuację klientów.

Aby skutecznie zabezpieczyć swoje interesy, warto zatem – najpóźniej przed wniesieniem pozwu rozwodowego – omówić z prawnikiem mającym doświadczenie w transgranicznych sprawach rodzinnych kwestie związane z jurysdykcją oraz prawem właściwym dla małżeńskich stosunków majątkowych.

Anna Olejniczak-Michalska, radca prawny, praktyka doradztwa dla klientów indywidualnych i reprywatyzacji kancelarii Wardyński i Wspólnicy