Nowe samochody z używanych części? Czas na nowe regulacje w motoryzacji

27.07.2023 motoryzacja | ochrona środowiska | projekt

Co roku z Europy eksportuje się niemal milion używanych pojazdów, często w bardzo złym stanie. Trafiają głównie do Afryki, gdzie zanieczyszczają środowisko i stwarzają ryzyko dla ludzi. Jednocześnie około 3,5 miliona pojazdów rocznie znika bez śladu z europejskich dróg, trafiając zapewne do nielegalnego eksportu oraz demontażu na części. A mogłyby być źródłem części zamiennych i surowców krytycznych.

Stan obecny

Kluczowymi aktami prawa unijnego regulującymi postępowanie z pojazdami po ich wycofaniu z eksploatacji są obecnie:

Polski prawodawca implementował przepisy obu dyrektyw w wielu różnych ustawach, między innymi w ustawie Prawo ochrony środowiska, ustawie o odpadach oraz ustawie o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji.

Od wejścia w życie obu dyrektyw upłynęło już wiele lat i pewne rozwiązania straciły na aktualności. Komisja Europejska wskazuje, że każdego roku ponad sześć milionów pojazdów jest wycofywanych z eksploatacji. Nadto sektor motoryzacyjny odpowiada za około 10% zużycia tworzyw sztucznych (około sześć milionów ton rocznie). Jednocześnie brakuje uporządkowanego systemu regulacji, który określałby sposób postępowania z tymi pojazdami w sposób adekwatny do potrzeb ochrony środowiska.

Dlatego Komisja Europejska przedstawiła 13 lipca 2023 r. projekt rozporządzenia, które ma zastąpić obie dyrektywy. Nowe przepisy wpisują się w szeroko pojmowane działania Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Zielonego Ładu, planu działania Unii dotyczącego gospodarki o obiegu zamkniętym oraz szeregu innych inicjatyw prawodawczych, takich jak rozporządzenie w sprawie surowców krytycznych oraz dyrektywa ramowa w sprawie odpadów.

Cele projektowanych zmian

Komisja przedstawia niezwykle ambitne cele, które omawiana regulacja pozwoli osiągnąć w perspektywie najbliższych dwunastu lat.

Emisja CO₂ ma zostać stopniowo zredukowana do niemal trzynastu milionów ton rocznie w 2035 roku. Blisko cztery miliony wycofanych z eksploatacji pojazdów (w tym motocykli, autobusów, ciężarówek) więcej niż dotychczas ma pozostać na obszarze Unii Europejskiej, co umożliwi ich prawidłową utylizację. Mają one też być źródłem wielu tzw. surowców krytycznych oraz innych substancji i materiałów.

Co roku z Europy eksportuje się niemal milion pojazdów. Niestety są to często pojazdy bardzo kiepskiej jakości, które w krótkiej perspektywie należałoby wycofać z eksploatacji. Eksport skierowany jest głównie do państw afrykańskich, gdzie wiele z tych pojazdów zanieczyszcza środowisko naturalne i stanowi zagrożenie dla życia ludzi. W państwach tych najczęściej nie obowiązują bowiem odpowiednie regulacje w zakresie wycofywania pojazdów z eksploatacji oraz ich prawidłowej utylizacji.

Komisja wskazuje też, że omawiane przepisy do 2035 r. przyniosą dochód netto w wysokości około 1,8 miliarda euro oraz przyczynią się do powstania 22 tysięcy miejsc pracy w całej Unii Europejskiej. Zdaniem Komisji należy się również spodziewać spadku cen używanych części samochodowych oraz ich komponentów.

Nowe regulacje – nowe obowiązki

Rozporządzenie ma wprowadzić szereg wymogów dotyczących projektowania i produkcji pojazdów, które umożliwią ponowne wykorzystanie poszczególnych części i odzysk materiałów wykorzystanych w procesie produkcji. W celu ochrony środowiska naturalnego wprowadzono również przepisy dotyczące rozszerzonej odpowiedzialności producenta oraz ograniczono możliwość eksportu używanych pojazdów do państw trzecich.

Jakich pojazdów dotyczy omawiana regulacja?

W pierwszej kolejności projektowane zmiany obejmą pojazdy oraz pojazdy wycofane z eksploatacji z kategorii M₁ oraz N₁ w rozumieniu art. 4 ust. 1 lit. a (i) oraz art. 4 ust. 1 lit. b (i) rozporządzenia (UE) 2018/858. Chodzi tutaj zatem o pojazdy silnikowe:

zaprojektowane i zbudowane głównie do przewozu pasażerów i ich bagażu, mające nie więcej niż osiem miejsc siedzących poza miejscem siedzącym kierowcy i niemające miejsc dla pasażerów stojących, niezależnie od tego, czy liczba miejsc siedzących jest ograniczona do miejsca siedzącego kierowcy,
zaprojektowane i zbudowane głównie do przewozu towarów o masie maksymalnej nieprzekraczającej 3,5 tony.

W dalszej kolejności, tj. w ciągu 60 miesięcy po wejściu w życie przedmiotowej regulacji, przepisy obejmować będą również pojazdy oraz pojazdy wycofane z eksploatacji z kategorii M₂, M₃, N₂, N₃ (w rozumieniu odpowiednich przepisów rozporządzenia (UE) 2018/858) oraz L3e, L4e, L5e, L6e, L7e (w rozumieniu odpowiednich przepisów rozporządzenia (UE) 168/2013). Zakres zastosowania omawianych norm ulegnie zatem rozszerzeniu o pojazdy takie jak ciężarówki, autobusy i motocykle.

Nowe definicje

Rozporządzenie posługuje się całym spektrum definicji, z których część jest nowa, a część została przejęta z innych aktów prawnych. Najważniejsze z nich to:

pojazd wycofany z eksploatacji – pojazd będący odpadem, w rozumieniu art. 3 ust. 1 Dyrektywy 2008/98/EC oraz pojazd nienadający się do naprawy stosownie do kryteriów przewidzianych w części A pkt. 1 i 2 załącznika nr I do omawianego rozporządzenia,
dostawca – osoba fizyczna lub prawna, która dostarcza części, komponenty lub materiały do wytwarzającego z nich pojazdy,
wprowadzanie do obrotu – pierwsze dostarczenie pojazdu na terytorium Unii Europejskiej,
producent – wytwórca, importer, dystrybutor, który, niezależnie od wykorzystywanej techniki sprzedaży (w tym za pomocą umów zawieranych na odległość), dostarcza pojazd w celu dystrybucji lub użycia, na terytorium państwa członkowskiego, w ramach swojej działalności zawodowej,
organizacja odpowiedzialności producentów – podmiot prawa, który finansowo albo finansowo i funkcjonalnie zapewnia wykonanie zobowiązań wynikających z rozszerzonej odpowiedzialności producenta, w imieniu grupy producentów,
pojazd używany – pojazd zarejestrowany w jednym z państw członkowskich, niebędący pojazdem wycofanym z eksploatacji,
podmioty gospodarcze – producenci, podmioty zajmujące się zbieraniem odpadów, firmy ubezpieczające pojazdy, dostawcy, podmioty zajmujące się gospodarowaniem odpadami, i wszelkie inne podmioty uczestniczące w procesie projektowania pojazdów, handlu pojazdami używanymi oraz gospodarowania pojazdami wycofanymi z eksploatacji.

Najważniejsze obowiązki

Wymagania dotyczące zrównoważonego rozwoju

Wszystkie pojazdy, które uzyskały homologację zgodnie z wymogami rozporządzenia (UE) 2018/858, muszą być skonstruowane w taki sposób, aby:

nadawały się do ponownego użycia lub recyklingu w co najmniej 85% swojej masy,
nadawały się do ponownego użycia lub odzysku w co najmniej 95% swojej masy.

Obowiązek ten wejdzie w życie po upływie 72 miesięcy od momentu wejścia w życie rozporządzenia. Dla osiągnięcia powyższego celu wytwórcy powinni m.in. gromadzić niezbędne dane w toku całego łańcucha dostaw (w szczególności dotyczące charakteru i masy wszystkich materiałów użytych do budowy pojazdów) oraz weryfikować poprawność i kompletność danych uzyskiwanych od dostawców.

Nadto co najmniej 25% tworzyw sztucznych wykorzystanych do produkcji tego rodzaju pojazdów będzie musiało pochodzić z recyklingu. Spośród tych ww. 25% co najmniej 25% pochodzić musi z pojazdów wycofanych z eksploatacji. Wskazany obowiązek również wejdzie w życie po upływie 72 miesięcy od momentu wejścia w życie rozporządzenia.

Żaden z tego rodzaju pojazdów nie może być zaprojektowany w sposób utrudniający usunięcie przez uprawnione zakłady przetwarzania części i komponentów wymienionych w części C załącznika nr VII do rozporządzenia, w momencie uznania pojazdu za odpad. Chodzi tutaj między innymi o części takie jak silniki, skrzynie biegów, opony, koła itd.

Obowiązki producentów

Wytwórcy będą musieli wykazać, że wyprodukowane i wprowadzone przez nich na rynek pojazdy spełniają powyższe kryteria. W tym celu będą między innymi musieli dostarczyć stosowną dokumentację do właściwego organu krajowego, a wcześniej przygotować zrównoważoną strategię rozwoju, w której opiszą, jakie działania podejmą w celu wywiązania się z nałożonych obowiązków.

Co istotne, producenci będą mieli obowiązek nieodpłatnie przekazywać odpowiednim podmiotom zajmującym się gospodarowaniem odpadami oraz naprawą i konserwacją pojazdów informacje umożliwiające bezpieczne usunięcie i wymianę poszczególnych części i komponentów. Obowiązek ten wjedzie w życie po upływie 36 miesięcy od momentu wejścia w życie rozporządzenia.

Rozporządzenie ustanawia również cyrkularny paszport pojazdu, będący elektronicznym narzędziem zawierającym informacje dotyczące bezpiecznego usuwania i wymiany części i komponentów samochodu. Podmiotem odpowiedzialnym za prawidłowość i kompletność informacji zawartych w paszporcie będzie producent. Paszport przestaje istnieć po upływie co najmniej sześciu miesięcy od wydania zaświadczenia o zniszczeniu pojazdu wycofanego z eksploatacji.

Niezwykle istotna jest ta część rozporządzenia, która reguluje zagadnienia związane z rozszerzoną odpowiedzialnością producenta. Kwestie te zawarto w sekcji 2 rozdziału IV art. 16-22. Projektowane rozwiązania mają zapewnić, aby pojazdy wycofane z eksploatacji były w odpowiedni sposób zbierane i przetwarzane. Utworzony zostanie specjalny rejestr producentów, który pozwoli sprawować nadzór nad spełnianiem opisanych wyżej wymogów przez producentów pojazdów. Producenci, którzy nie będą wpisani do rejestru, nie będą mogli wprowadzać pojazdów do obrotu na terytorium Unii Europejskiej. Co istotne, obowiązki wynikające z rozszerzonej odpowiedzialności producenci będą mogli wypełnić indywidualnie albo poprzez organizację odpowiedzialności producentów. Chodzi tutaj przede wszystkim o odpowiedzialność finansową związaną ze zbieraniem i przetwarzaniem wprowadzonych przez nich do obrotu pojazdów. Producenci odpowiedzialni będą również między innymi za prowadzenie publicznych kampanii edukacyjnych mających na celu podniesienie świadomości społecznej w zakresie zbierania pojazdów wycofanych z eksploatacji.

Obowiązki właścicieli

Rozporządzenie dotyczy również właścicieli pojazdów. Właściciel pojazdu wycofanego z eksploatacji będzie musiał bez zbędnej zwłoki dostarczyć go do autoryzowanego podmiotu przetwarzającego lub punktu zbierania pojazdów wycofanych z eksploatacji. Co do zasady takie dostarczenie nie będzie wiązało się z dodatkowymi kosztami. Następnie właściciel powinien uzyskać od odbierającego pojazd zaświadczenie o zniszczeniu pojazdu, które przedłoży odpowiedniemu organowi rejestrującemu.

Ocena projektowanych zmian

Z oceną projektowanych zmian warto zaczekać. Projekt rozporządzenia jest u progu ścieżki prawodawczej, czyli sporo przepisów może ulec zmianie. Nieznane są chociażby wysokości opłat, jakie ponosić będą producenci pojazdów.

Na tym etapie warto zwrócić uwagę, że rozporządzenie obejmuje całe spektrum uczestników rynku motoryzacyjnego i nakłada na nich wiele nieznanych wcześniej obowiązków. Prawidłowa realizacja tych obowiązków będzie wymagać czasu i zrodzi zapewne wiele wątpliwości. Pozostaje mieć nadzieję, że proponowana regulacja nie doprowadzi podmiotów zobowiązanych do problemów z płynnością finansową, a projektowane zmiany faktycznie przyczynią się do poprawy poziomu ochrony środowiska.

Karol Maćkowiak, praktyka prawa ochrony środowiska kancelarii Wardyński i Wspólnicy