Nie można czekać ze wsparciem finansowym dla przemysłu zbrojeniowego | Co do zasady

Europejski przemysł zbrojeniowy od lat jest ukierunkowany na produkcję w okresie pokoju, co powoduje, że moce produkcyjne są niskie. Wojna w Ukrainie szybko ujawniła ten fakt, podobnie jak to, że sektor obronny UE od dawna cierpi z powodu poważnego niedoinwestowania. Optymistyczne jest to, że wraz z rosnącym zapotrzebowaniem na sprzęt obronny szybko rośnie świadomość, że trzeba zwiększyć zdolności produkcyjne. Teraz to przekonanie musi przełożyć się na działanie, przede wszystkim w formie zwiększenia wsparcia finansowego.

W obecnej sytuacji geopolitycznej nie trzeba przytaczać argumentów za koniecznością zwiększania inwestycji w bezpieczeństwo narodowe. Sektory bezpieczeństwa i zbrojeniowy są kluczowe dla ochrony kraju przed zagrożeniami zewnętrznymi, takimi jak terroryzm, agresja państw obcych czy cyberataki.

Zwiększanie krajowych zdolności obronnych, wymagające inwestycji w nowoczesne technologie i uzbrojenie, nie tylko podnosi poziom zabezpieczenia kraju w razie konfliktów lub zagrożeń. Przemysł zbrojeniowy generuje tysiące miejsc pracy dla specjalistów, inżynierów, pracowników produkcji i logistyki. To z kolei przyczynia się do wzrostu gospodarczego i stabilności. Poza tym firmy zbrojeniowe często prowadzą badania nad nowymi technologiami, które mają zastosowanie nie tylko w wojskowości, ale także w innych dziedzinach, takich jak telekomunikacja, medycyna czy transport. Przy uwzględnieniu niezbędnego aspektu współpracy międzynarodowej, inwestowanie w sektor zbrojeniowy może też umożliwić wymianę know-how i technologii.

Inwestowanie w przemysł zbrojeniowy niesie też pewne ryzyka. Sektor ten jest narażony na zmiany polityczne, zmiany regulacyjne oraz zmienne warunki rynkowe, co może wpływać na stabilność inwestycji. Przedsiębiorstwa z sektora obronnego, podobnie jak inne branże, doświadczyły w ostatnich latach zakłóceń w globalnym łańcuchu dostaw, co wpływało na opóźnienia w realizacji projektów i groziło karami umownymi.

Pomimo wieloletnich zaniedbań w przemyśle zbrojeniowym dostrzegalne są też jednak pozytywne zmiany, takie jak:

• wdrożenie zaawansowanych technologii cyfrowych, takich jak Internet Rzeczy (IoT) czy sztuczna inteligencja wykorzystywana do optymalizacji procesów produkcyjnych, prognozowania awarii maszyn czy personalizacji produkcji,
• wykorzystanie analizy dużych zbiorów danych poprzez łączenie danych z poziomu operacyjnego z danymi informatycznymi dla efektywniejszej analizy,
• wykorzystanie technologii AR (augmented reality) i VR (virtual reality) w procesach produkcyjnych, np. do szkolenia pracowników czy wizualizacji projektów, w celu zwiększenia efektywności produkcji i dostosowania się do zmieniających się warunków operacyjnych,
• zwiększanie eksportu – wartość faktycznych wywozów oraz transferów wewnątrzunijnych uzbrojenia i sprzętu wojskowego w 2022 r. w Polsce osiągnęła poziom 1 180 mln euro, co stanowi wzrost o ponad 681 mln euro w stosunku do roku 2021¹. Zakupem polskich produktów, według raportu za 2022 r., zainteresowane były Ukraina (m.in. wielkokalibrowe systemy artyleryjskie), Stany Zjednoczone, Tajlandia, Brunei, Norwegia, Hiszpania, Niemcy czy Algieria². Największym zainteresowaniem cieszy się broń, która już sprawdziła się podczas wojny w Ukrainie.

Mobilizacja na rzecz przemysłu zbrojeniowego

Ujawnione wojną w Ukrainie trudności i wieloletnie zaległości w sektorze zbrojeniowym podniosły poziom mobilizacji, również w skali międzynarodowej. Granice tej zwiększonej aktywności w ramach Unii Europejskiej wyznaczają przepisy traktatowe, bowiem art. 41 ust. 2 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) zakazuje wykorzystania budżetu UE na wydatki wynikające z operacji mających wpływ na kwestie wojskowe lub obronne oraz w przypadkach, gdy Rada, stanowiąc jednomyślnie, postanowi inaczej. Jednak jak pokazują najnowsze, opisane poniżej, inicjatywy prawodawcze Komisji Europejskiej, podstawą prawną – choć niepozbawioną kontrowersji – może być art. 173 ust. 3 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE), czyli wspieranie konkurencyjności przemysłu europejskiego. Podobnie jak art. 322 TFUE w odniesieniu do przepisów finansowych.

Uwzględniając możliwości prawne w zakresie wspierania przemysłu obronnego, w świetle nieuzasadnionej agresji Rosji na Ukrainę, Komisja Europejska przyjęła pierwszą w historii Unii Europejskiej Strategię Przemysłu Obronnego (European Defence Industrial Strategy, EDIS). Przyjęte w niej cele są ambitne, bowiem zakładają, że do 2030 r. państwa członkowskie UE będą:

• kupować co najmniej 40% sprzętu wojskowego w ramach współpracy,
• wydawać co najmniej połowę swojego budżetu przeznaczonego na zamówienia w dziedzinie obronności na produkty wytwarzane w Europie (60% do 2035 r.),
• dbać, by co najmniej 35% handlu towarami związanymi z obronnością odbywało się między krajami UE, a nie z innymi krajami.

Sposobem na realizację założeń strategii EDIS ma być program na rzecz przemysłu obronnego (European Defence Industry Programme, EDIP), który został zaprezentowany w formie projektu rozporządzenia³. Głównym zadaniem programu EDIP ma być zapewnienie gotowości przemysłu zbrojeniowego poprzez zapewnienie przejścia od krótkoterminowych środków nadzwyczajnych przyjętych w 2023 r. i kończących się w 2025 r. (jak EDIRPA⁴ oraz ASAP⁵) do bardziej strukturalnego i długoterminowego podejścia. Przewiduje się, że program EDIP wejdzie w życie z początkiem 2025 r. i będzie obowiązywał do końca 2027 r. odnośnie do środków finansowych (przy czym od 2026 r. do 2033 r. w przypadku środków na płatności).

Przewidziane w budżecie EDIP środki w wysokości 1,5 mld euro będą dystrybuowane głównie przez Europejski Bank Inwestycyjny (EIB) oraz Europejski Fundusz Inwestycyjny (EIF). Wsparcie finansowe dla sektora przemysłu zbrojeniowego będzie udzielane w szczególności w formie dotacji, nagród, zamówień publicznych i instrumentów finansowych⁶ w ramach operacji łączonych z programem InvestEU⁷.

Program EDIP przewiduje również ułatwienie dostępu do finansowania dla MŚP i małych spółek o średniej kapitalizacji zaangażowanych w technologie obronne i wytwarzanie produktów, poprzez dedykowany temu fundusz na rzecz przyspieszenia transformacji łańcucha dostaw w sektorze obronności (FAST). Fundusz będzie oferował wsparcie kredytowe i/lub kapitałowe dla MŚP (w tym przedsiębiorstw rozpoczynających działalność i przedsiębiorstw o zwiększonej skali działalności) oraz małych spółek o średniej kapitalizacji w całej Unii, które borykają się z trudnościami w dostępie do finansowania i które: (i) uprzemysławiają technologie obronne lub wytwarzają produkty obronne lub mają takie plany; lub (ii) są częścią łańcucha dostaw przemysłu obronnego lub w najbliższym czasie planują stać się jego częścią.

Środki unijne na rzecz zwiększania bezpieczeństwa w perspektywie 2021-2027

Procedury legislacyjne oraz kwestie formalne spowodują, że w praktyce środki przewidziane w ramach programu EDIP oraz funduszu FAST będą dostępne w perspektywie około roku. Natomiast już teraz można uzyskać dofinansowanie ze środków unijnych w perspektywie finansowej 2021-2027 dla sektorów bezpieczeństwa i zbrojeniowego.

Dofinansowanie dla sektora bezpieczeństwa⁸ z Funduszu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (Internal Security Fund, ISF)

ISF to mechanizm finansowy Unii Europejskiej, który wspiera działania związane z bezpieczeństwem. ISF ma na celu:

• zapobieganie terroryzmowi i radykalizacji postaw, poważnej i zorganizowanej przestępczości oraz cyberprzestępczości, a także zwalczanie tych zjawisk, pomoc ofiarom przestępstw i ochronę ofiar przestępstw,
• przygotowanie do incydentów, zagrożeń i kryzysów związanych z bezpieczeństwem, ochronę przed nimi i skuteczne zarządzanie nimi.

Fundusz wspiera szeroki zakres działań, w tym:

• zakupy/zamówienia systemów technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) oraz związane z nimi szkolenia i testy, a także poprawianie ich interoperacyjności i jakości danych,
• monitorowanie wdrażania prawa UE i celów polityki UE w państwach członkowskich w dziedzinie bezpieczeństwa systemów informacyjnych,
• wdrażanie operacji lub ułatwianie wdrażania cyklu polityki unijnej (Europejska Multidyscyplinarna Platforma przeciwko Zagrożeniom Przestępstwami, EMPACT),
• wspieranie tematycznych lub przekrojowych sieci wyspecjalizowanych jednostek krajowych w celu poprawy wzajemnego zaufania, wymiany i rozpowszechniania know-how, informacji, doświadczeń i najlepszych praktyk, łączenia zasobów i wiedzy fachowej we wspólnych centrach doskonałości,
• kształcenie i szkolenie odpowiednich organów ścigania i organów sądowych oraz agencji administracyjnych.

Aktualnie w ramach ISF na unijnym portalu (Funding and Tenders Portal), na którym publikowane są nabory oraz zaproszenia do składania ofert w ramach postępowań zamówieniowych są otwarte:          

• trzy nabory wniosków organizowanych bezpośrednio przez Komisję Europejską:
  • dla projektów poświęconych wspieraniu działań na rzecz zapobiegania korupcji (termin 26 września 2024 r.),
  • dla wspólnych partnerstw operacyjnych z właściwymi organami państw trzecich w celu zapobiegania przemytowi migrantów i zwalczania go (termin 4 września 2024 r.),
  • dla projektów dotyczących dochodzeń cyfrowych (m.in. w zakresie rozwiązań mających na celu zwiększenie i usprawnienie zgłaszania cyberprzestępstw organom ścigania, zwiększenia zdolności organów ścigania lub organów sądowych do prowadzenia dochodzeń w sprawie cyberataków i cyberprzestępczości czy zwiększenia zdolności organów ścigania do wspierania ofiar podczas dochodzeń; termin 5 września 2024 r.).

Wskazane nabory są otwarte dla szerokiego grona podmiotów z sektora bezpieczeństwa, tj. policji, służb celnych i innych wyspecjalizowanych organów ścigania (w tym krajowych jednostek ds. cyberprzestępczości, jednostek antyterrorystycznych). Wnioski składać mogą również lokalne organy publiczne, organizacje pozarządowe, organizacje międzynarodowe, agencje związkowe, spółki prawa prywatnego i publicznego, instytuty badawcze czy uniwersytety.

• cztery zaproszenia dla dostawców do złożenia propozycji dotyczącej konkretnego towaru lub usługi (dane na 9 lipca 2024 r.):
  • świadczenia usług analizy jądrowej (termin 23 sierpnia 2024 r.),
  • świadczenia ogólnych usług wsparcia inżynieryjnego (termin 2 września 2024 r.),
  • świadczenia usług logistycznych w zakresie transportu wszelkich paczek o konwencjonalnych rozmiarach w Europie, z Europy do Japonii i z Japonii do Europy w ramach umowy w sprawie szerszego podejścia (termin 6 września 2024 r.),
  • dostawy części zbiorników reaktorów jądrowych (termin do 9 września 2024 r.).

W Polsce ISF jest wdrażany poprzez Program Funduszu Bezpieczeństwa Wewnętrznego 2021-2027, a jego budżet wynosi ponad 87 mln EUR, z czego ponad 70 mln EUR to wkład UE. Program FBW na lata 2021-2027 obejmuje działania na rzecz zwiększenia skuteczności organów ścigania i innych właściwych instytucji w zapobieganiu i zwalczaniu przestępczości poważnej, zorganizowanej o wymiarze transgranicznym poprzez realizację trzech celów szczegółowych:

• wymianę informacji (CS1): działania mające na celu poprawę wymiany informacji między różnymi organami i instytucjami,
• współpracę transgraniczną (CS2): działania wspierające współpracę między państwami członkowskimi w zakresie bezpieczeństwa,
• zapobieganie i zwalczanie przestępczości (CS3): działania mające na celu zapobieganie przestępczości oraz jej zwalczanie.

Dofinansowanie dla sektora zbrojeniowego z Europejskiego Funduszu Obronny (European Defence Fund, EDF)

Utworzony w 2017 r. Europejski Fundusz Obronny to kluczowa inicjatywa mająca na celu zwiększanie konkurencyjności poprzez zachęcanie do wspólnych badań i rozwoju zdolności obronnych z budżetem w wysokości 8 mld euro, które w lutym 2024 r. zostały zwiększone o 1,5 mld euro w ramach śródokresowego przeglądu wieloletnich ram finansowych.

Wyniki zaproszeń do składania wniosków w ramach EDF na lata 2021, 2022 i 2023 pokazują duże zainteresowanie tym wsparciem. Na przykład w 2022 r. zainwestowano 832 mln euro w 41 projektów obronnych, przy czym w każdym projekcie uczestniczyły średnio 22 podmioty z dziewięciu państw członkowskich UE i Norwegii.

Na rządowej stronie internetowej zamieszczone są aktualne terminy uruchomionych konkursów dla:

• konsorcjów przemysłowo-naukowych (termin do 5 listopada 2024 r.),
• projektów badawczych (termin do 11 października 2024 r.),
• projektów rozwojowych (termin do 27 września 2024 r.).

Wnioski na formularzach dostępnych na przywołanej stronie internetowej należy składać do Departamentu Innowacji Ministerstwa Obrony Narodowej. Istotne jest, by cele projektu były zgodne ze Strategią Bezpieczeństwa Narodowego RP lub z priorytetowymi kierunkami badań naukowych w resorcie obrony narodowej w latach 2021–2035, opcjonalnie z innymi strategicznymi dokumentami polskimi oraz NATO i UE dotyczącymi bezpieczeństwa i obronności.

Szczegóły odnośnie do istniejących możliwości oraz warunków ubiegania się o wsparcie w ramach EDF znajdują się w materiale informacyjnym dla polskich podmiotów naukowo-badawczych opublikowanym przez Ministerstwo Obrony Narodowej w kwietniu 2024 r.

Fundusz Innowacji NATO

W przeciwieństwie do Unii Europejskiej NATO nie kojarzy się z udzielaniem wsparcia finansowego przedsiębiorcom. To jednak zmieniło się po utworzeniu Funduszu Innowacji NATO (NATO Innovation Fund, NIF) który ma na celu wspieranie przedsiębiorstw z sektora obronnego. NIF dokonuje bezpośrednich inwestycji w startupy naukowo-techniczne, zlokalizowane w dowolnym z 24 krajów Sojuszu, a także pośrednich inwestycji w deep-tech o transatlantyckim oddziaływaniu.

NIF jest samodzielnym funduszem venture capital o wartości 1 mld EUR wspierającym podmioty rozwijające nowe i przełomowe technologie w obszarze sztucznej inteligencji (AI), biotechnologii, energii, produkcji, przestrzeni kosmicznej i technologii kwantowej.

W czerwcu 2024 r. NIF ogłosił swoje pierwsze inwestycje w obszarze technologii zaawansowanych. Fundusz zainwestował w cztery firmy: ARX Robotics, Fractile AI, iCOMAT i Space Forge. Te przedsiębiorstwa proponują innowacyjne rozwiązania w dziedzinie nowych materiałów i produkcji, sztucznej inteligencji oraz robotyki.

Co istotne, NIF podpisał Memorandum o Porozumieniu (MoU) z Europejskim Funduszem Inwestycyjnym (EIF) w lipcu 2024 r., którego celem jest wspólne wspieranie finansowe MŚP oraz spółek o średniej kapitalizacji z sektorów obronności i bezpieczeństwa w Europie. Na mocy tego porozumienia NIF oraz EIF, będący częścią Grupy Europejskiego Banku Inwestycyjnego (EIB), będą dążyły do zachęcenia prywatnych funduszy kapitałowych do inwestowania w sektory związane z obronnością i bezpieczeństwem. Współpraca będzie obejmowała rozwiązywanie trudności, jakie pojawiają się w praktyce co do interpretacji kryteriów inwestycyjnych. Wynika to z faktu, że banki, instytucje finansowe i inwestorzy prywatni nie stosują tych samych kryteriów przy podejmowaniu decyzji o inwestowaniu w określone działania, w tym te związane z obronnością. Ten brak wspólnego zrozumienia nierzadko doprowadza do niepewności i różnic w traktowaniu. Współpraca NIF z EIF ma również zmierzać do przygotowania nowych sposobów kierowania środków wsparcia do przemysłu obronnego.

Instrument na rzecz równości w sektorze obronności

Kolejną formą wsparcia dla przedsiębiorstw z sektora zbrojeniowego jest instrument (Defence Equity Facility, DEF) utworzony z początkiem 2024 r. przez Komisję Europejską i Europejski Fundusz Inwestycyjny. W ramach DEF Europejski Fundusz Inwestycyjny inwestuje jako Limited Partner w prywatne fundusze (np. venture capital lub private equity), których strategie inwestycyjne są ukierunkowane na europejskie firmy rozwijające innowacyjne technologie obronne o potencjale podwójnego zastosowania (cywilnego i obronnego).

W ramach DEF w latach 2024-2027 planuje się zainwestować 175 mln euro, co ma stymulować rozwój ekosystemu prywatnych funduszy inwestujących w innowacje obronne. Cel jest ambitny, bo mobilizacja około 500 mln euro wsparcia dla europejskich firm. EIF jako kluczowy inwestor ma pomóc w przyciąganiu dodatkowych inwestorów.  

Fundusze otrzymujące inwestycje w ramach DEF będą mogły inwestować w MŚP (w tym startupy), małe spółki o średniej kapitalizacji, spółki celowe, joint venture, spin-off, spin-out, projekty transferu technologii lub prawa do technologii.

Warunkiem otrzymania wsparcia w ramach DEF jest posiadanie przez odbiorców końcowych siedziby w państwie członkowskim lub Norwegii. Z udziału w takim przedsięwzięciu wykluczy sprawowanie nad nim kontroli przez państwo trzecie lub podmioty z państwa trzeciego (chociaż wymóg kontroli może zostać uchylony w przypadku udzielenia gwarancji, zgodnie z rozporządzeniem w sprawie Europejskiego Funduszu Obrony).

Wyzwania dla podmiotów z sektorów bezpieczeństwa i obrony

Wydatki na obronność

Obecnie 23 państwa członkowskie UE, które są również członkami Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO), od dawna kierują się progiem wydatków na obronność w wysokości 2% produktu krajowego brutto (PKB), które zostały sformalizowane na szczycie NATO w Walii w 2014 r. W praktyce NATO szacuje, że w 2023 r. cel ten osiągnęło 11 państw sojuszniczych, a kolejne siedem ma go osiągnąć w 2024 r.

Państwa członkowskie UE uczestniczące w stałej współpracy strukturalnej (PESCO)⁹ również zgodziły się na regularne zwiększanie budżetów obronnych w ramach swoich zobowiązań PESCO. Jednak pomimo tych deklaracji państwa członkowskie UE od lat poważnie nie doinwestowują swoich sektorów zbrojeniowych. Według Komisji Europejskiej gdyby wszystkie państwa członkowskie wydały 2% swojego PKB (z 20% przeznaczonymi na inwestycje) na obronność od 2006 r. do 2020 r., przyniosłoby to dodatkowe 1,1 bln euro na obronność, z czego około 270 mld euro na inwestycje w obronność¹⁰.

System zamówień

Już w maju 2022 r. we wspólnym komunikacie¹¹ Komisja Europejska oraz Wysoki Przedstawiciel UE ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa wskazali, że poważny brak inwestycji w obronność spowodował luki zarówno w zdolnościach, jak i w przemyśle w UE. Sytuację pogarsza fakt, że europejski przemysł obronny opiera się na zasadzie „budowane na zamówienie” (built-to-order), ponieważ wykonawcy z sektora zbrojeniowego w Europie, szczególnie w przypadku zamówień na zaawansowane technologicznie produkty obronne, unikają produkcji bez wstępnych zamówień (pre-orders) ze względu na bardzo wysoką cenę produkcji. To w praktyce oznacza, że aby przemysł obronny mógł zainwestować duże sumy w produkcję, potrzebne są solidne, długoterminowe zamówienia, aby było to opłacalne z perspektywy ekonomicznej.

Niepełna baza technologiczno-przemysłowa sektora obronnego

Europejska baza technologiczno-przemysłowa sektora obronnego (EDTIB) to kluczowy element strategii przemysłowej w dziedzinie obronności na szczeblu Unii Europejskiej. Obejmuje szereg dużych, międzynarodowych firm, spółek o średniej kapitalizacji oraz ponad 2 000 małych i średnich przedsiębiorstw. Komisja Europejska szacuje jej roczny obrót na poziomie 70 mld euro. Podczas gdy EDTIB jest zdominowana przez firmy z siedzibą we Francji, Niemczech, Włoszech, Hiszpanii i Szwecji, wyniki mapowania przemysłowego wykazały, że główni producenci 46 najpilniej potrzebnych produktów znajdują się w 23 państwach członkowskich¹².

Finansowanie oraz biurokracja

Rozwój nowych technologii i produktów w sektorze zbrojeniowym wymaga znacznych nakładów finansowych. Przedsiębiorcy często muszą szukać źródeł finansowania, takich jak dotacje, kredyty lub inwestorzy prywatni. W praktyce europejski przemysł zbrojeniowy boryka się z poważnymi trudnościami w dostępie do finansowania, zwłaszcza prywatnego.

Badanie przeprowadzone przez Komisję Europejską pokazuje, że MŚP z sektora obronnego napotykają również większe bariery w dostępie do finansowania niż firmy z innych sektorów. Wynika to – w oparciu o relacje inwestorów – między innymi z:

• złożoności i długości procedur zamówień publicznych w sektorze obronnym, które istotnie ograniczają sens potencjału rynkowego,
• specyficznych dla tego sektora procedur administracyjnych oraz wymogów związanych z kwestiami bezpieczeństwa, eksportem, certyfikacją i licencjonowaniem, co wiąże się z wyższymi kosztami,
• kontroli bezpośrednich inwestycji zagranicznych w połączeniu z ograniczonym rynkiem inwestorów oraz zbyt rygorystycznej i ostrożnej interpretacji kryteriów środowiskowych, społecznych i dotyczących zarządzania i ładu korporacyjnego (ESG).

W rezultacie w latach 2021-2022 dwie trzecie konsultowanych MŚP z sektora obronnego nie korzystało z finansowania kapitałowego, a prawie połowa nie szukała finansowania dłużnego.

Chociaż istnieją godne uwagi przykłady inwestorów venture capital i private equity aktywnie uczestniczących w przemyśle obronnym we Francji, Niemczech i Hiszpanii, wielkość tego rynku finansowego w UE jest nadal stosunkowo niewielka w porównaniu z USA i Wielką Brytanią.

Podsumowanie

Głównymi punktami krytyki inicjatyw zorganizowania finansowego wsparcia dla sektora zbrojeniowego i bezpieczeństwa podejmowanych na poziomie międzynarodowym są najczęściej zbyt niskie fundusze oraz niejasne procedury. Tak jest też w przypadku tegorocznych inicjatyw, tj. strategii EDIS oraz programu EDIP. Wszystkie zaangażowane w te działania strony, tj. przedsiębiorcy oraz przedstawiciele administracji krajowych, unijnych czy amerykańskich, urealniają entuzjazm Komisji Europejskiej, zwracając uwagę na następujące kwestie:  

• 1,5 mld euro na europejski program inwestycyjny należy uznać dopiero za początek wobec faktycznych, bieżących potrzeb,
• kluczowe będzie poparcie finansowe oraz polityczne, mimo że cele strategii EDIS, jakimi są rozwiązanie głównego problemu finansowania obronności oraz nacisk na interoperacyjność, są obiecujące,
• cel, jakim jest osiągnięcie większej autonomii obronnej Europy, jest utrudniony, czy nawet zagrożony przez kwestie proceduralne, finansowe i wdrożeniowe,
• problemy kompetencyjne w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony (pytanie, czy państwa członkowskie w ogóle uwzględnią proponowaną rolę Komisji w bardzo wrażliwym dla nich obszarze bezpieczeństwa narodowego pozostającego w zakresie wyłącznej odpowiedzialności każdego państwa członkowskiego).

Co do zasady na arenie międzynarodowej z dużym zadowoleniem przyjęto ostatnie inicjatywy na rzecz dofinansowania przedsiębiorstw z sektora zbrojeniowego i bezpieczeństwa. Strategię EDIS i program EDIP ocenia się jako istotny wkład we wzmacnianie zdolności Europy do ochrony bezpieczeństwa swoich obywateli, terytorium i podstawowych wartości. Istotne są przede wszystkim ich cele związane ze zwiększaniem gotowości obronnej Europy oraz rozwojem europejskiego przemysłu obronnego w celu osiągnięcia pełnej gotowości. Przy tym kluczowe znaczenie będzie miała międzynarodowa (wewnątrzunijna) oraz transatlantycka współpraca na rzecz promowania konkurencyjności UE i jej zdolności do bycia sprawnym gwarantem bezpieczeństwa.

W praktyce jednak dla wszystkich zainteresowanych stron najistotniejszy jest teraz czas. Dla zaspokojenia potrzeb krótkoterminowych wynikających z obecnych wyzwań geopolitycznych dla przedsiębiorców niezbędne są jasne procedury, które wprost przełożą się na szybkość działania i uruchomienie finansowania. Z kolei obecnym i nowym przedsiębiorstwom z sektora zbrojeniowego i bezpieczeństwa potrzebna jest też pewność działania i wyraźna perspektywa długoterminowa. Ta ostatnia w głównej mierze spoczywa na rządach krajowych i ich gotowości do podnoszenia wydatków na obronność, bowiem dwuprocentowy próg PKB przyjęty dokładnie 10 lat temu na szczycie NATO w Walii już okazał się dalece za niski, a za kolejną dekadę będzie już całkowicie nieprzystający do rzeczywistości.  

dr Anna Kulińska, praktyka podatkowa kancelarii Wardyński i Wspólnicy