Dobrowolne wystąpienie wspólnika ze spółki osobowej | Co do zasady

W toku działalności spółki osobowej może pojawić się potrzeba dobrowolnego wyjścia wspólnika ze spółki. Można tego dokonać na kilka sposobów – w zależności od tego, czy między stronami istnieje porozumienie w tym zakresie. Przepisy przewidują możliwość przeniesienia ogółu praw i obowiązków wspólnika na inną osobę za zgodą wszystkich wspólników, a w jej braku – możliwość wypowiedzenia umowy spółki. Rozwiązania kodeksowe mogą jednak z różnych powodów okazać się niewystarczające. Pojawia się wówczas pytanie, czy i w jakim zakresie strony mogą uregulować te kwestie na mocy zawartego między nimi porozumienia.

Przeniesienie ogółu praw i obowiązków wspólnika

Jednym ze sposobów dobrowolnego wystąpienia wspólnika ze spółki osobowej jest przeniesienie ogółu jego praw i obowiązków na inną osobę. Kodeks spółek handlowych pozwala na to pod warunkiem, że:

• umowa spółki dopuszcza taką możliwość,
• pozostali wspólnicy wyrazili pisemną zgodę na taką zmianę.

Jeżeli umowa spółki nie zawiera postanowienia dopuszczającego możliwość przeniesienia ogółu praw i obowiązków wspólnika na inną osobę, to – jak podkreślają przedstawiciele doktryny – ogół praw i obowiązków wspólnika w takiej sytuacji jest niezbywalny. Konsekwencją rozporządzenia powyższym uprawnieniem wspólnika bez umocowania w umowie byłaby więc nieważność takiego rozporządzenia jako czynności sprzecznej z ustawą.

Wspólnicy mogą jednak wprowadzić odpowiednie postanowienie do umowy spółki w każdym czasie, a zmiana taka będzie skuteczna od momentu podjęcia stosownej uchwały przez wspólników. Niezwłocznie więc po podjęciu przez wspólników uchwały o zmianie umowy w celu wprowadzenia możliwości przeniesienia ogółu praw i obowiązków w spółce oraz wyrażeniu przez nich zgody na powyższe (z zastrzeżeniem, że umowa spółki może wprowadzić dodatkowe wymagania) wspólnik rozporządzający swoim prawem oraz osoba, na rzecz której to rozporządzenie następuje, mogą podpisać stosowną dokumentację.

Jeżeli chodzi o drugą przesłankę, czyli wyrażenie pisemnej zgody przez wspólników na taką zmianę, to umowa spółki może ją zmodyfikować, np. całkowicie zwolnić z obowiązku uzyskania zgody wspólników lub uzależnić przeniesienie ogółu praw i obowiązków od uzyskania zgody wybranych wspólników.

Zgoda wspólników, jeżeli umowa spółki nie zniosła wymogu jej uzyskania, powinna zostać udzielona, co do zasady, przed przeniesieniem ogółu praw i obowiązków. Brak takiej zgody, zdaniem większości przedstawicieli doktryny prawa, skutkuje sankcją bezskuteczności zawieszonej. Zatem następcze udzielenie zgody ma moc wsteczną i powoduje, że rozporządzenie jest skuteczne od momentu jego dokonania.

Należy także wspomnieć, że w przypadku przeniesienia ogółu praw i obowiązków wspólnika na inną osobę występujący wspólnik oraz przystępujący wspólnik odpowiadają solidarnie za:

• zobowiązania występującego wspólnika związane z uczestnictwem w spółce (np. zobowiązanie do wniesienia wkładu),
• zobowiązania samej spółki wobec jej wierzycieli.

Ta solidarna odpowiedzialność ma charakter normy bezwzględnie wiążącej, a zatem ani w umowie spółki, ani w żadnym innym dokumencie nie można wyłączyć zastosowania tej regulacji ze skutkiem wobec samej spółki oraz jej wierzycieli. Można jednak zawrzeć odrębne porozumienie (np. w umowie przenoszącej ogół praw i obowiązków), w którym wspólnik występujący oraz wspólnik przystępujący inaczej uregulują kwestie odpowiedzialności za zobowiązania wskazane powyżej. Porozumienie to będzie jednak skuteczne tylko pomiędzy samymi sygnatariuszami, a zatem nie wyłączy ich ustawowej solidarnej odpowiedzialności wobec spółki oraz jej wierzycieli.

W doktrynie wskazuje się, że solidarna odpowiedzialność wobec spółki nie dotyczy zobowiązań wynikających ze stosunków niezwiązanych z uczestnictwem w spółce, np. świadczenia przez wspólnika usług lub towarów na rzecz spółki, gdyż wspólnik występuje wówczas jako kontrahent spółki, a więc jako osoba trzecia. Odpowiedzialność wobec spółki nie obejmuje również zobowiązań ściśle związanych z występującym wspólnikiem, np. jego zobowiązania z tytułu podatku dochodowego.

Odpowiedzialność ta obejmuje natomiast zobowiązania występującego wspólnika:

• wobec spółki (np. z tytułu wniesienia wkładu),
• wobec pozostałych wspólników w związku z ich uczestnictwem w spółce,
• przejęte od poprzednika, który wcześniej przeniósł na tego wspólnika ogół swoich praw i obowiązków.

Niektórzy przedstawiciele doktryny prawa dodają[1], że występujący wspólnik nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania, które stały się wymagalne po przeniesieniu ogółu praw i obowiązków na przystępującego wspólnika. Za te zobowiązania, zgodnie z prezentowanym stanowiskiem, odpowiada tylko przystępujący wspólnik, gdyż skoro nie były one wymagalne w momencie przeniesienia ogółu praw i obowiązków, to występujący wspólnik nie był zobowiązany do ich spełnienia.

Jeżeli chodzi o odpowiedzialność wspólników wobec wierzycieli spółki, niektórzy przedstawiciele doktryny prawa zwracają uwagę, że również w tym przypadku występujący wspólnik odpowiada wyłącznie za te zobowiązania spółki, które stały się wymagalne przed jego wystąpieniem. Zgodnie z tym stanowiskiem np. jeżeli spółka jest stroną umowy dzierżawy lub najmu zawartej przed przeniesieniem ogółu praw i obowiązków na inną osobę, występujący wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki do zapłaty czynszu dzierżawy (najmu) wyłącznie za okresy do jego wystąpienia ze spółki.

Inni przedstawiciele doktryny prawa podkreślają[2], że występujący wspólnik ponosi odpowiedzialność za zobowiązania istniejące do chwili przeniesienia ogółu jego praw i obowiązków, chociażby zobowiązania były w tym momencie niewymagalne. Występujący wspólnik nie ponosi natomiast odpowiedzialności za zobowiązania przyszłe, choćby miały one wynikać ze stosunku prawnego istniejącego w chwili, gdy przenosił ogół swoich praw i obowiązków w spółce.

Wypowiedzenie umowy spółki

Wspólnik może wypowiedzieć umowę spółki, jeżeli:

• spółkę zawarto na czas nieoznaczony,
• zachowany jest termin wypowiedzenia,
• występujący wspólnik złożył pisemne oświadczenie o wypowiedzeniu umowy spółki na rzecz pozostałych wspólników lub wspólnika uprawnionego do reprezentowania spółki.

Zgodnie z dominującym poglądem doktryny prawa umowa spółki nie może wyłączyć prawa wspólnika do jej wypowiedzenia, jako że wspólnik nie może być „więźniem” inwestycji w spółkę, a zatem powinien móc wycofać się ze spółki, jeżeli uzna to za wskazane. Za nieuprawnione uznaje się także wprowadzanie do umowy spółki postanowień ograniczających prawo do jej wypowiedzenia w zakresie podmiotowym (pozbawienie tego uprawnienia niektórych wspólników), czasowym lub przedmiotowym (wymaganie ważnej przyczyny).

Jeżeli chodzi o możliwość wypowiedzenia przez wspólnika umowy spółki zawartej na czas oznaczony, w doktrynie wskazuje się, że:

• tylko wierzyciel wspólnika może wyjątkowo wypowiedzieć umowę spółki zawartą na czas oznaczony,
• poza wyjątkami przewidzianymi w przepisach, umowy zawarte na czas oznaczony nie mogą zostać wypowiedziane.

W konsekwencji niedopuszczalne jest wypowiedzenie przez wspólnika umowy spółki zawartej na czas oznaczony. Jednocześnie podkreśla się, że należy dopuścić możliwość wypowiedzenia przez wspólnika umowy spółki zawartej na czas oznaczony, jeżeli taka możliwość (i jej przesłanki) jest wprost przewidziana w umowie spółki.

Zgodnie z przepisami wypowiedzenie powinno nastąpić najpóźniej na 6 miesięcy przed końcem roku obrotowego, jednak przepisy Kodeksu spółek handlowych wprost przewidują możliwość skrócenia tego terminu w umowie spółki. Sporne w doktrynie prawa jest natomiast to, czy termin ten może zostać przedłużony. Zwolennicy takiego rozwiązania zwracają uwagę, że przy poważnych inwestycjach (np. przedsięwzięciach deweloperskich) spółka może mieć problem z wypłaceniem wspólnikowi wartości jego udziału kapitałowego we względnie w krótkim czasie (6 miesięcy lub mniej), dlatego wspólnicy mogą być zainteresowani przedłużeniem tego terminu. Inni wskazują jednak, że ograniczałoby to możliwość wypowiedzenia umowy spółki przez wspólnika, a zatem nie powinno być dopuszczalne.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na wyrok Sądu Najwyższego z 29 kwietnia 2009 r. (CSK 614/08), zgodnie z którym złożenie wypowiedzenia umowy spółki pod warunkiem jest niedopuszczalne. Niemniej niezłożenie oświadczenia w formie pisemnej nie będzie skutkowało jego nieważnością – forma ta została zastrzeżona dla celów dowodowych, tj. w razie sporu, z wyjątkami przewidzianymi w ustawie, nie jest dopuszczalny dowód z zeznań świadków lub z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności.

Gdy któryś ze wspólników wypowie umowę spółki, zgodnie z przepisami Kodeksu spółek handlowych spółka trwa nadal pomiędzy pozostałymi wspólnikami, jeżeli umowa spółki tak stanowi lub pozostali wspólnicy tak postanowią. Natomiast jeśli takie uzgodnienie pomiędzy wspólnikami nie nastąpi najpóźniej przed upływem terminu wypowiedzenia, wspólnik występujący może domagać się przeprowadzenia likwidacji spółki. Spółka powinna wypłacić występującemu wspólnikowi wartość jego udziału kapitałowego w spółce oznaczonego na podstawie osobnego bilansu, uwzględniającego wartość zbywczą majątku spółki na ostatni dzień roku obrotowego, w którym upłynął termin wypowiedzenia. Udział kapitałowy powinien być wypłacony w pieniądzu.

W doktrynie przyjmuje się, że powyższe reguły wypowiedzenia umowy spółki jawnej przez wspólnika stosuje się wprost / odpowiednio, z drobnymi modyfikacjami, do wypowiedzenia przez wspólnika umowy spółki partnerskiej, komandytowej oraz komandytowo-akcyjnej.

Wystąpienie wspólnika na mocy porozumienia z pozostałymi wspólnikami

Wspólnik może też zechcieć wystąpić ze spółki na podstawie porozumienia z pozostałymi wspólnikami, czyli bez składania wypowiedzenia umowy spółki lub bez przenoszenia ogółu swoich praw i obowiązków w spółce na inny podmiot. Taką możliwość należy dopuścić na zasadzie swobody umów, z zastrzeżeniem, że granice w tym zakresie wyznaczają przepisy o charakterze bezwzględnie obowiązującym.

Omawiane rozwiązanie jest stosowane w praktyce, ale stanowisko sądów co do dopuszczenia możliwości wystąpienia wspólnika ze spółki osobowej na podstawie porozumienia między wspólnikami nie jest jednolite, gdyż jest to rozwiązanie pozakodeksowe.

Sądy wskazują jednocześnie, że nie można dokonać zmiany składu osobowego wspólników spółki jawnej (ani polegającej na wystąpieniu wspólnika ze spółki, ani na przystąpieniu nowego wspólnika) bez zmiany umowy spółki, choćby w zakresie określenia wkładów wnoszonych przez każdego ze wspólników i ich wartości. Te informacje stanowią bowiem obligatoryjny element umowy spółki jawnej.

Natomiast sama dopuszczalność wystąpienia wspólnika na mocy porozumienia z pozostałymi wspólnikami była w orzecznictwie dyskusyjna. Przykładowo Sąd Okręgowy w Łodzi w postanowieniu z 3 czerwca 2016 r. (XIII Ga 1120/15) stwierdził, że sposób wystąpienia wspólnika ze spółki jawnej został uregulowany w przepisach Kodeksu spółek handlowych w sposób wyczerpujący, zatem nie ma podstaw do kreowania innych, pozakodeksowych stanów faktycznych, w których możliwe byłoby wystąpienie wspólnika ze spółki jawnej. Sąd ten stwierdził, że zmiana składu osobowego wspólników jest możliwa tylko w sytuacjach przewidzianych w Kodeksie spółek handlowych, a zatem nie można zmienić składu osobowego wspólników spółki jawnej inną drogą, w szczególności na mocy porozumienia wszystkich stron umowy spółki i zgody na wystąpienie wspólnika ze spółki ze skutkiem natychmiastowym. W ocenie sądu nie można zastosować zasady swobody umów (czyli art. 353¹ k.c.) w celu ustalenia dopuszczalności wystąpienia wspólnika ze spółki jawnej na mocy porozumienia wspólników, ponieważ przypadki wystąpienia wspólnika ze spółki zostały enumeratywnie uregulowane w przepisach Kodeksu spółek handlowych.

W postanowieniu z 17 grudnia 2019 r. (XIII Ga 840/19) Sąd Okręgowy w Łodzi zajął podobne stanowisko, wskazując przy tym, że wystąpienie wspólnika ze spółki jawnej (komandytowej) ze skutkiem natychmiastowym oddziałuje bezpośrednio na sytuację wierzycieli spółki, bowiem możliwość zaspokojenia wierzycieli po rozliczeniu występującego wspólnika z dnia na dzień się zmniejsza. Z majątku spółki przechodzą do majątku wspólnika występującego środki pieniężne równe udziałowi kapitałowemu. Wprawdzie wspólnik ten odpowiada wraz ze spółką solidarnie za te zobowiązania spółki, które powstały przed dniem jego wystąpienia, jednakże jest to odpowiedzialność subsydiarna, która wchodzi w grę dopiero po wykazaniu bezskuteczności egzekucji wobec samej spółki (art. 31 k.s.h.). Subsydiarny charakter odpowiedzialności wspólników odsuwa zatem w czasie możliwość zaspokojenia się wierzyciela z majątku wspólnika, co często może skutkować brakiem uzyskania zaspokojenia w ogóle. Przy czym wierzyciel zostaje postawiony w takiej sytuacji z dnia na dzień, jeśli do wystąpienia wspólnika miałoby dojść na mocy porozumienia ze skutkiem natychmiastowym.

Natomiast w postanowieniu z 16 stycznia 2020 r. (XIII Ga 658/19) Sąd Okręgowy w Łodzi zajął stanowisko przeciwne i podzielił prezentowany w doktrynie pogląd, że możliwość umownego wypowiedzenia udziału przez wspólnika za zgodą pozostałych wspólników, choć niewyrażona expressis verbis w Kodeksie spółek handlowych, jest dopuszczalna zgodnie z zasadą swobody umów na podstawie art. 353¹ k.c. w związku z art. 2 k.s.h. W tym przypadku sąd w uzasadnieniu wskazał, że wystąpienie komandytariusza ze spółki za zgodą wszystkich wspólników spółki wraz ze zmianą umowy spółki jest dopuszczalne na gruncie Kodeksu spółek handlowych (art. 9 k.s.h.), a przepisy tego kodeksu mają w tym zakresie z reguły charakter dyspozytywny. Sąd wskazał jednocześnie, że jeśli porozumienie zostało zawarte przez wszystkich wspólników spółki, to nie sposób twierdzić, że narusza ono czyjeś interesy. Zgodność wszystkich wspólników co do wystąpienia wspólnika ze skutkiem natychmiastowym nie może więc naruszać ani interesów pozostających w spółce wspólników, ani interesu spółki. Brak jest również podstaw do uznania, że wystąpienie wspólnika ze spółki komandytowej za porozumieniem stron, bez zachowania okresu wypowiedzenia, godzi w interesy wierzycieli spółki. Zasadą w spółkach osobowych jest ponoszenie przez wspólników odpowiedzialności za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem. W doktrynie nie ulega wątpliwości, że wspólnik występujący ze spółki ponosi nadal odpowiedzialność za zobowiązania spółki powstałe do chwili wystąpienia ze spółki również po jego wystąpieniu ze spółki. Odpowiedzialność wspólnika za te zobowiązania nie ustaje zatem na skutek utraty statusu wspólnika.

Nasze doświadczenia wskazują, że w ostatnim czasie sądy rejestrują zmiany osobowe w spółkach na podstawie porozumień pomiędzy wspólnikami, jeżeli porozumienia te są prawidłowo skonstruowane i nie budzą wątpliwości merytorycznych.

Uzgodnienia pomiędzy wspólnikami pozwalają bowiem zainteresowanym stronom uregulować wyjście wspólnika ze spółki w sposób bardziej elastyczny, poprzez dostosowanie określonych rozwiązań do potrzeb konkretnego przypadku, a w szczególności do sytuacji w danej spółce. Takie porozumienie może regulować szereg kwestii, a w szczególności termin wystąpienia wspólnika ze spółki, jak również zasady rozliczenia z występującym wspólnikiem, przy założeniu, że nie pozostają one w sprzeczności z postanowieniami umowy spółki. Przykładowo strony mogą uzgodnić, że wspólnik otrzyma określone wynagrodzenie bez konieczności sporządzania osobnego bilansu określającego wartość zbywczą majątku spółki. Istotne jest jednak, że takie porozumienie powinno być zawarte z udziałem wszystkich wspólników spółki, aby zapobiec pokrzywdzeniu wspólników pozostających w spółce.

Podsumowanie

Praktyka pokazuje, że dwa kodeksowe mechanizmy wyjścia wspólnika ze spółki osobowej – czyli przeniesienie ogółu praw i obowiązków wspólnika na inny podmiot za zgodą pozostałych wspólników lub wypowiedzenie umowy spółki – nie zawsze są adekwatnymi rozwiązaniami w konkretnych przypadkach. Wspólnicy mogą zatem na mocy zgodnego porozumienia ustalić zasady wyjścia wspólnika ze spółki, przy założeniu, że takie porozumienie nie narusza przepisów prawa, postanowień umowy spółki ani praw osób trzecich, w szczególności wierzycieli spółki. Takie rozwiązanie pozwala wspólnikom w sposób bardziej elastyczny określić zasady wyjścia wspólnika ze spółki i dostosować je do potrzeb konkretnego przypadku.

dr Kinga Ziemnicka-Klebba, radca prawny, Wiktor Zborowski, adwokat, praktyka transakcji i prawa korporacyjnego kancelarii Wardyński i Wspólnicy