Specyfika postępowań karnych
Prawo karne dzieli się na prawo karne materialne, prawo karne procesowe (postępowanie karne) oraz prawo karne wykonawcze.
Prawo karne materialne to zespół przepisów prawnych normujących kwestie odpowiedzialności karnej człowieka za czyny zabronione pod groźbą kary. W centrum jego zainteresowania znajdują się takie pojęcia jak przestępstwo, kara, wina, czyn zabroniony i okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną (kontratypy). Prawo karne materialne zawiera katalog czynów zabronionych, stanowiących przestępstwa oraz skutki prawne w postaci kar, środków karnych, środków kompensacyjnych i przepadku, które mogą zostać zastosowane w związku z naruszeniem prawa karnego.
Podstawowym źródłem prawa karnego materialnego jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny oraz tytuł I ustawy z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy.
Prawo karne procesowe (postępowanie karne) jest zespołem norm prawnych, będących formą realizacji prawa karnego materialnego. Prawo karne procesowe reguluje zasady dokonywania czynności procesowych, a także kształtuje treść praw i obowiązków organów procesowych, stron oraz pozostałych uczestników postępowania, jak również przesądza o kształcie postępowania karnego. Głównym celem postępowania karnego jest ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony mający postać przestępstwa, a następnie wykrycie jego sprawcy i pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej.
Podstawowym źródłem prawa karnego procesowego jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego oraz tytuł II ustawy z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy.
Sprawy karne rozpoznają sądy powszechne (wydziały karne) lub sądy wojskowe (sprawy o przestępstwa i przestępstwa skarbowe popełniane przez żołnierzy w czynnej służbie wojskowej oraz pracowników wojska).
Prawo karne wykonawcze stanowi zespół norm kształtujących wykonywanie orzeczeń zapadłych m.in. w postępowaniu karnym i postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe oraz kar porządkowych i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności. Prawo karne wykonawcze reguluje m.in. postępowanie wykonawcze oraz nadzór penitencjarny (nadzór nad legalnością i prawidłowością wykonywania orzeczonych sankcji).
Podstawowym źródłem prawa karnego wykonawczego jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy oraz tytuł III ustawy z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy.
Kto prowadzi postępowanie karne?
Postępowanie karne toczy się na etapie postępowania przygotowawczego i postępowania przed sądem.
Postępowanie przygotowawcze jest prowadzone zasadniczo przez Policję lub prokuratora.
Uprawnienia Policji przysługują też organom Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Krajowej Administracji Skarbowej, Centralnego Biura Antykorupcyjnego oraz Żandarmerii Wojskowej, w zakresie ich właściwości.
Postępowanie karne skarbowe jest prowadzone również przez finansowe organy postępowania przygotowawczego (naczelnika urzędu skarbowego, naczelnik urzędu celno-skarbowego, Szefa Krajowej Administracji Skarbowej) oraz niefinansowe organy postępowania przygotowawczego (Straż Graniczną, Policję, Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Żandarmerię Wojskową, Centralne Biuro Antykorupcyjne).
Prokurator odgrywa kilka ról w procesie karnym. Jest organem postępowania przygotowawczego: prowadzi lub nadzoruje to postępowanie. W postępowaniu sądowym występuje w roli oskarżyciela, jest stroną postępowania.
Prokuratura jest instytucją zbudowaną w sposób hierarchiczny. Prokuratorzy są niezależni, jednak muszą wykonywać zarządzenia, wytyczne i polecenia przełożonych.
Policja przede wszystkim prowadzi dochodzenie, a także zlecone przez prokuratora śledztwo w całości lub w określonym zakresie, albo dokonuje poszczególnych czynności śledztwa.
Na polecenie prokuratora i sądu Policja podejmuje również czynności techniczne: doprowadza podejrzanych, oskarżonego oraz świadków.
Na barkach Policji spoczywa w głównej mierze dokonywanie zatrzymań, aresztowań, przesłuchiwanie świadków, dokonywanie przeszukań itp.
Finansowe organy postępowania przygotowawczego są organami postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe. Poszczególne finansowe organy postępowania przygotowawczego prowadzą postępowanie przygotowawcze w zakresie swojej właściwości. Finansowy organ postępowania przygotowawczego prowadzi śledztwo w sprawach o przestępstwa skarbowe, o ile nie prowadzi go prokurator. Finansowy organ postępowania przygotowawczego może w określonych przypadkach złożyć do sądu wniosek o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, który zastępuje akt oskarżenia.
Niefinansowe organy postępowania przygotowawczego są organami postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe. Poszczególne finansowe organy postępowania przygotowawczego prowadzą postępowanie przygotowawcze w zakresie swojej właściwości.
Kto uczestniczy w postępowaniu karnym?
Uczestnicy postępowania karnego, w zależności od jego etapu, mogą występować w różnych rolach; poniżej wskazujemy te najistotniejsze.
Organy prowadzące postępowanie karne (w postępowaniu przygotowawczym – Policja, Prokuratura, finansowe organy postępowania przygotowawczego, niefinansowe organy postępowania przygotowawczego, a w postępowaniu sądowym – sąd) podejmują podstawowe decyzje w szczególności co do jego przebiegu, kręgu uczestników.
W postępowaniu sądowym prokurator staje się oskarżycielem. W sprawach o przestępstwa skarbowe uprawnienia oskarżyciela publicznego przysługują także finansowym organom postępowania przygotowawczego.
Najistotniejszymi uczestnikami postępowania karnego są pokrzywdzony, podejrzany i oskarżony.