Potrącenie wierzytelności z wierzytelności Skarbu Państwa | Co do zasady

Nie w każdym przypadku możliwe jest potrącenie wierzytelności przysługującej podmiotowi prywatnemu z wierzytelności Skarbu Państwa przeciwko temu podmiotowi.

Potrącenie z wierzytelności cywilnoprawnych

Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony. Wierzytelności mogą podlegać potrąceniu, gdy spełnione jest kilka przesłanek, takich jak: wzajemność wierzytelności (gdy wierzyciele są jednocześnie swoimi dłużnikami), jednorodzajowość świadczeń, wymagalność obu wierzytelności, jak również możliwość dochodzenia ich przed sądem.

Skutkiem potrącenia wierzytelności jest umorzenie wzajemnych wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej. Potrącenie prowadzi bowiem do sytuacji tożsamej z wykonaniem wzajemnych świadczeń przez obu wierzycieli – dłużników. Instytucja potrącenia ma zastosowanie do wierzytelności cywilnoprawnych, a jej realizacja może nastąpić w drodze oświadczenia złożonego drugiej stronie poza postępowaniem sądowym bądź w drodze podniesionego w procesie zarzutu potrącenia wierzytelności.

Takie są ogólne zasady w zakresie potrącania wierzytelności przewidziane w przepisach prawa cywilnego.

W stosunku do Skarbu Państwa możliwe jest zastosowanie instytucji potrącenia. Przepisy przewidują jednak pewne ograniczenia w możliwości stosowania tej instytucji.

Jednolitość Skarbu Państwa jako osoby prawnej

Skarb Państwa jest osobą prawną o szczególnym charakterze. Zgodnie z art. 34 Kodeksu cywilnego jest podmiotem praw i obowiązków, nie podlega wpisowi w jakimkolwiek rejestrze oraz funkcjonuje w obrocie cywilnoprawnym przez jednostki organizacyjne.

Zgodnie z art. 67 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego za Skarb Państwa w postępowaniu cywilnym podejmuje czynności procesowe organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością łączy się dochodzone roszczenie. Organ ten występuje wówczas jako tzw. statio fisci. Dochodzona wierzytelność może łączyć się jednak z działalnością różnych państwowych jednostek organizacyjnych, które w jednym postępowaniu wskazywane są równolegle jako reprezentanci Skarbu Państwa. Jednakże bez względu na liczbę tych jednostek występujących w jednej sprawie stroną (uczestnikiem postępowania) jest zawsze jeden Skarb Państwa, a nie reprezentująca (bądź reprezentujące) go statio fisci.

Pomimo jednolitego charakteru Skarbu Państwa jako osoby prawnej potrącenie z wierzytelności Skarbu Państwa możliwe jest jednak jedynie, gdy wierzytelność Skarbu Państwa przysługuje temu samemu statio fisci, w stosunku do którego przysługuje nam wierzytelność wzajemna. Przykładowo z wierzytelności przysługującej Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Wojewodę Mazowieckiego możemy potrącić naszą wierzytelność przeciwko Skarbowi Państwa – Wojewodzie Mazowieckiemu, a nie wierzytelność przysługującą nam przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Wojewodę Małopolskiego. Przyjęte zatem zostało, że wzajemność wierzytelności jako przesłanka umożliwiająca potrącenie spełniona jest, gdy wzajemne wierzytelności związane są z działalnością tej samej jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa.

Powyższa zasada ukształtowała się w orzecznictwie sądowym, a następnie od 2003 r. została przyjęta wprost w art. 17 c ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa. Znajduje ona również odzwierciedlenie w przepisach odnoszących się do egzekwowania należności od Skarbu Państwa, gdzie w art. 1060 Kodeksu postępowania cywilnego ustawodawca nakłada na wierzyciela egzekwującego z tytułu egzekucyjnego skierowanego przeciwko Skarbowi Państwa obowiązek wezwania do dobrowolnego spełnienia świadczenia bezpośrednio statio fisci, z którego działalnością związana jest egzekwowana wierzytelność. Dwuetapowy przebieg egzekucji przeciwko Skarbowi Państwa został opisany w artykule Egzekucja roszczeń „reprywatyzacyjnych” przeciwko Skarbowi Państwa.

Wyżej opisane zasady tyczą się jedynie wierzytelności mających charakter cywilnoprawny. Możliwość potrącenia z wierzytelności Skarbu Państwa o charakterze publicznoprawnym podlega odrębnym regulacjom.

Potrącenie z wierzytelności publicznoprawnych

Potrąceniu z wierzytelności publicznoprawnych Skarbu Państwa poświęcone są przepisy ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (art. 64) oraz przepisy ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (art. 62).

Pomimo pewnych podobieństw odróżnić należy instytucję potrącenia przewidzianą w Kodeksie cywilnym od tej uregulowanej w ww. ustawach.

Możliwość potrącenia z wierzytelności publicznoprawnych np. zobowiązań oraz zaległości podatkowych dotyczy jedynie przysługujących w stosunku do Skarbu Państwa i wzajemnych, bezspornych i wymagalnych wierzytelności, wynikających z tytułów wskazanych enumeratywnie, w szczególności z:

• prawomocnych wyroków lub ugód w postępowaniach sądowych przeciwko Skarbowi Państwa z tytułu odpowiedzialności władzy publicznej,
• z tytułu nabycia nieruchomości przez Skarb Państwa w drodze wywłaszczenia,
• z tytułu odszkodowań za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie,
• z tytułu odszkodowania orzeczonego w decyzji organu administracji rządowej.

W odróżnieniu od potrącenia wierzytelności cywilnoprawnych, do potrącenia wierzytelności publicznoprawnej dochodzi nie poprzez złożenie oświadczenia drugiej stronie, ale na skutek postanowienia wydanego przez organ na wniosek podatnika lub zobowiązanego, bądź wyjątkowo z urzędu.

W przypadku potrącenia z wierzytelności publicznoprawnych nie znajdują również zastosowania ograniczenia wynikające z ustalania statio fisci, z którego działalnością wiążą się przedstawiane do potrącenia wierzytelności. Na skutek wydania przez odpowiedni organ postanowienia o potrąceniu umorzeniu podlegają obie wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej.

Potrącenie wierzytelności jest instytucją umożliwiającą sprawniejsze oraz szybsze regulowanie wzajemnych zobowiązań, nie wyłączając zobowiązań wynikających z relacji ze Skarbem Państwa zarówno o charakterze cywilnoprawnym, jak i publicznoprawnym.

Leszek Zatyka, Zespół Reprywatyzacji kancelarii Wardyński i Wspólnicy