Podstawy funkcjonowania
Jakie są najważniejsze cechy postępowania arbitrażowego?
Najistotniejszą cechą arbitrażu jest jego konsensualny charakter i wynikająca z tego elastyczność, odformalizowanie i poufność postępowania arbitrażowego. Zarówno kompetencja arbitrów do rozstrzygania sporu, jak i wymagania co do kwalifikacji arbitrów, sposób ich powoływania oraz zasady postępowania arbitrażowego mają swoje źródło przede wszystkim w umowie stron. Pozwala to stronom niemal dowolnie ukształtować procedurę rozwiązywania powstających między nimi sporów oraz powierzyć orzekanie arbitrom cieszącym się ich zaufaniem, posiadającym szczególną wiedzę w danej dziedzinie prawa lub stosunków społecznych, doświadczonym nie tylko w stosowaniu przepisów, ale też w zarządzaniu sporem – czyli w prowadzeniu postępowania w taki sposób, by spór w jak najmniejszym stopniu zaszkodził interesom stron.
Ponadto strony mają prawo zwolnić arbitrów z obowiązku przestrzegania prawa właściwego dla danego stosunku prawnego, upoważniając ich do orzekania na podstawie ogólnych zasad prawa lub według zasad słuszności. Jednak nawet wtedy, gdy arbitrzy rozstrzygają spór na podstawie właściwego prawa danego państwa, zawsze biorą pod uwagę treść i sens gospodarczy łączącego strony stosunku prawnego oraz właściwe ustalone zwyczaje. Dzięki temu arbitraż stał się popularną metodą rozwiązywania sporów gospodarczych, w szczególności tych powstających na tle projektów wymagających wieloletniej zgodnej współpracy stron oraz na tle umów handlowych o charakterze międzynarodowym.
Gdzie szukać przepisów dotyczących arbitrażu?
Głównym źródłem przepisów dotyczących postępowania arbitrażowego jest Kodeks postępowania cywilnego. Część piąta Kodeksu poświęcona sądownictwu polubownemu została dodana w 2005 r. Przepisy części piątej oparte są na ustawie modelowej opracowanej przez Komisję Międzynarodowego Prawa Handlowego ONZ (UNCITRAL).
Kodeks kompleksowo reguluje wszelkie zagadnienia dotyczące arbitrażu. Przepisy kodeksu znajdują zastosowanie zarówno do krajowych, jak i zagranicznych postępowań arbitrażowych. Kodeks reguluje także procedury dotyczące stwierdzenia wykonalności orzeczeń krajowych (tj. tych wydanych na terytorium Polski) oraz uznania i stwierdzenia wykonalności orzeczeń zagranicznych sądów polubownych.
Podstawową zasadą jest tu autonomia woli stron. Przepisy części piątej kodeksu w większości znajdują zastosowanie tylko w braku umowy stron dotyczącej danej kwestii. O ile zasada równości stron w postępowaniu arbitrażowym nie doznaje uszczerbku, strony mogą dowolnie uzgodnić skład sądu polubownego, sposób powoływania arbitrów oraz zasady postępowania arbitrażowego.
Jakie prawo stosuje sąd polubowny?
Sąd polubowny orzeka na podstawie przepisów prawa, któremu strony poddały łączący je stosunek prawny a w braku takiego wyboru, na podstawie przepisów prawa wskazanych przez normy kolizyjne. Sąd polubowny może orzec na podstawie ogólnych zasad prawa lub według zasad słuszności, gdy strony go do tego wyraźnie upoważniły. W każdym jednak przypadku sąd polubowny bierze pod uwagę postanowienia umowy oraz ustalone zwyczaje mające zastosowanie do danego stosunku prawnego.
Jakie wymagania powinien spełniać zapis na sąd polubowny?
Strony mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spory o prawa majątkowe lub niemajątkowe w takim zakresie, w jakim mogą one być przedmiotem ugody sądowej (poza sprawami o alimenty). Generalnie sprawy dotyczące stanu cywilnego, zdolności do czynności prawnych, niektórych zagadnień prawa rodzinnego oraz sprawy dotyczące alimentów nie mogą być przedmiotem postępowania arbitrażowego.
Zapis na sąd polubowny powinien być sporządzony na piśmie. Wymaganie to uważa się za spełnione także wtedy, gdy zapis zamieszczony został w wymienionych między stronami pismach lub oświadczeniach złożonych za pomocą środków porozumiewania się na odległość, które pozwalają utrwalić ich treść (zasada ta nie ma jednak zastosowania w sprawach z zakresu prawa pracy, w których ponadto zapis można zawrzeć dopiero po powstaniu sporu).
Kodeks postępowania cywilnego zawiera szczególne uregulowanie dotyczące zapisu na sąd polubowny, zgodnie z którym pełnomocnictwo do dokonania czynności prawnej udzielone przez przedsiębiorcę obejmuje również umocowanie do sporządzenia zapisu na sąd polubowny w zakresie sporów wynikających z tej czynności prawnej.
Na jaki sąd polubowny się zapisać?
Strony mogą powierzyć rozstrzyganie powstających między nimi sporów stałej instytucji arbitrażowej lub sądowi polubownemu powoływanemu ad hoc – do rozpoznania konkretnej sprawy (sposób wyboru i skład takiego sądu strony określają samodzielnie).
Stałe instytucje arbitrażowe to organizacje funkcjonujące samodzielnie lub w formie jednostek organizacyjnych przy stowarzyszeniach branżowych, izbach gospodarczych itp., które jako takie nie rozstrzygają sporów, ale zapewniają administracyjną obsługę postępowań arbitrażowych, a często też formalny nadzór nad postępowaniem i wydanym wyrokiem. Opracowują one własne regulaminy arbitrażowe oraz z reguły prowadzą listy rekomendowanych arbitrów.
Do najbardziej renomowanych należą: Międzynarodowy Sąd Arbitrażowy przy Międzynarodowej Izbie Handlowej w Paryżu (ICC), Międzynarodowe Centrum Arbitrażowe przy Austriackiej Federalnej Izbie Handlowej w Wiedniu (VIAC), Londyńska Izba Arbitrażu Międzynarodowego (LCIA) oraz Instytut Arbitrażowy przy Izbie Handlowej w Sztokholmie (SCC).
Co jeśli umowa, w której był zapis na sąd polubowny, okazała się nieważna?
Jeżeli zapis na sąd polubowny został zawarty w treści umowy, zapis ten powinien być traktowany jako odrębna umowa. Rozwiązanie umowy, śmierć jednej ze stron ani utrata zdolności do czynności prawnych nie mają wpływu na ważność zapisu.