Hipoteka morska: skuteczne zabezpieczenie wierzytelności pieniężnych | Co do zasady

Poszukiwania skutecznego systemu zabezpieczenia roszczeń w handlu i transporcie morskim, charakteryzującym się znacznym ryzykiem obrotu, doprowadziły w II poł. XIX wieku do adaptowania instytucji hipoteki dla potrzeb gospodarki morskiej.

Przedmiotem niniejszego opracowania jest przedstawienie wybranych, podstawowych zagadnień dotyczących hipoteki morskiej.

W polskim prawie istnieją następujące rodzaje hipoteki morskiej:

1. hipoteka na statku wpisanym do rejestru statków

2. hipoteka na statku w budowie wpisanym do rejestru statków w budowie

oraz trzy formy hipoteki morskiej:

a) hipoteka umowna

b) hipoteka przymusowa

c) hipoteka ustawowa.

W niniejszym opracowaniu ograniczono się tylko do zagadnień związanych z hipoteką umowną.

Charakter hipoteki morskiej

Hipoteka morska jest w istocie zastawem na rzeczy ruchomej wpisanej do rejestru, do której stosuje się przepisy dotyczące hipoteki na nieruchomości z wyłączeniem szczegółowych regulacji Kodeksu morskiego, które odnoszą się tylko do hipoteki morskiej (art. 76 §1 k.m.).

Hipoteka morska służy zabezpieczeniu wierzytelności pieniężnych wyrażonych w złotych polskich, walucie obcej oraz jednostkach obliczeniowych „SDR” określonych w art. 101 § 2 k.m. (art. 78 k.m.).

Hipoteka oprócz statku i jego przynależności obciąża także wierzytelności powstałe po ustanowieniu hipoteki, szczegółowo opisane w art. 79 § 1 k.m. Ponadto stronom przysługuje prawo do rozszerzenia zakresu wierzytelności obciążonych hipoteką morską (art. 79 § 2 k.m.).

Ustanowienie hipoteki morskiej

Hipoteka morska zostaje ustanowiona oświadczeniem właściciela statku o ustanowieniu hipoteki złożonym w formie pisemnej z notarialnie poświadczonym podpisem, z wyłączeniem szczególnej formy ustanowienia hipoteki z przejęciem statku przez wierzyciela hipotecznego (art. 77 k.m.).

Ustanowienie hipoteki z możliwością przejęcia statku obciążonego przez wierzyciela hipotecznego łącznie z upoważnieniem do jego sprzedaży celem zaspokojenia roszczeń z zabezpieczonej wierzytelności wymaga dla swojej ważności umowy pisemnej zawartej pomiędzy wierzycielem hipotecznym a właścicielem statku z podpisami poświadczonymi notarialnie. Umowa taka winna również określać wartość statku (art. 84 § 1 i 2 k.m.).

Ponadto do zawarcia takiej umowy wymagana jest uprzednia zgoda wszystkich wierzycieli hipotecznych. Wyrażenie takiej zgody musi nastąpić na piśmie z podpisami poświadczonymi notarialnie (art. 84 § 3 k.m.).

Dla powstania hipoteki morskiej warunkiem sine qua non jest wpis hipoteki do rejestru statków (art. 76 § 2 k.m.). Wpis ten ma charakter konstytutywny, a zatem hipoteka powstaje w dacie prawomocnego wpisu do rejestru statków. Dlatego też wykreślenie z rejestru okrętowego statku obciążonego hipoteką skutkuje wygaśnięciem hipoteki morskiej. Z tego też powodu na wszelkie zmiany w rejestrze okrętowym takie jak zmiana nazwy, czasowe zawieszenie przynależności czy wykreślenie z rejestru musi być wyrażona zgoda wszystkich wierzycieli hipotecznych.

W świetle ostatnich regulacji prawnych hipoteką morską może również być obciążona część ułamkowa statku. Przedmiotem hipoteki jest zatem udział we współwłasności statku.

Należy również zaznaczyć, że zgodnie z nowymi regulacjami jedna wierzytelność może być zabezpieczona na więcej niż jednym statku (art. 78 § 2 k.m.).

Zabezpieczenie z pierwszeństwem

W tym miejscu trzeba powiedzieć, że bardzo istotnym rozwiązaniem, zapewniającym skuteczność i realność zabezpieczenia wierzytelności hipoteką morską jest zabezpieczenie roszczeń z pierwszeństwem. Art. 83 § 1 k.m.: „Wierzytelność zabezpieczona hipoteką morską podlega zaspokojeniu z przedmiotu tej hipoteki z pierwszeństwem przed innymi wierzytelnościami, z wyjątkiem wierzytelności uprzywilejowanych, o których mowa w art. 91, kosztów egzekucyjnych, należności alimentacyjnych oraz rent z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci, jak również kosztów ostatniej choroby i zwykłego pogrzebu właściciela statku”.

Wierzytelnościami uprzywilejowanymi zgodnie z art. 91 k.m. są wierzytelności z tytułu:

1. należnych państwu kosztów sądowych, nie włączając kosztów egzekucji sądowej; wydatków poniesionych we wspólnym interesie wierzycieli na zachowanie statku lub w celu sprzedaży statku i podziału uzyskanej ceny; opłat tonażowych, latarniowych lub portowych oraz innych opłat i świadczeń publicznych tego rodzaju; opłat pilotowych oraz kosztów nadzoru i zachowania statku powstałych od chwili jego wejścia do ostatniego portu;
2. umów o pracę na statku zawartych z kapitanem, innymi członkami załogi i osobami zatrudnionymi w obsłudze statku;
3. wynagrodzenia za ratownictwo oraz udziału statku w awarii wspólnej;
4. wynagrodzenia szkody wyrządzonej zderzeniem statków lub innymi wypadkami morskimi, jak również szkody wyrządzonej w portowych urządzeniach, dokach i drogach żeglugowych; odszkodowania za śmierć, uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia pasażerów i członków załogi; odszkodowania za utratę lub uszkodzenie ładunku bądź bagażu;
5. umów zawartych lub innych czynności prawnych podjętych przez kapitana, w granicach jego ustawowego umocowania, w czasie przebywania statku poza portem macierzystym, dla rzeczywistych potrzeb konserwacji statku lub kontynuowania podróży, bez względu na to, czy kapitan jest równocześnie armatorem lub właścicielem statki oraz czy roszczenie przysługuje jemu samemu czy dostawcom, osobom naprawiającym statek, pożyczkodawcom lub innym kontrahentom.

Hipoteka na statku w budowie

Istotną rolę w gospodarce morskiej odgrywa instytucja hipoteki morskiej na statku w budowie, która odgrywa coraz ważniejszą rolę w przemyśle stoczniowym i jest istotną formą zabezpieczenia roszczeń związanych z budową statku i jej finansowaniem.

Hipotekę morską można ustanowić na statku w budowie wpisanym do rejestru statków w budowie.

Przedmiotem hipoteki są materiały, urządzenia i wyposażenie znajdujące się na terenie stoczni budującej statek obciążony hipoteką, które są znakowane lub zidentyfikowane jako przeznaczone do budowy i wyposażenia konkretnego statku (art. 82 k.m.).

Podsumowanie

W niniejszym opracowaniu ogólnie przedstawiono i zasygnalizowano podstawowe zagadnienia dotyczące hipoteki morskiej.

Opracowanie to nie wyczerpuje wszystkich zagadnień związanych z hipoteką morską, jak np. przynależność statku, wykonywanie uprawnień z hipoteki, egzekucja itd., które będą przedmiotem kolejnych artykułów.

Reasumując należy stwierdzić, że adaptowanie instytucji hipoteki do potrzeb handlu i żeglugi morskiej, z uwzględnieniem specyfiki tego rodzaju działalności, stworzyło instrument skutecznej ochrony interesów uczestników gospodarki morskiej.

Michał Lachert, starszy doradca kancelarii Wardyński i Wspólnicy